13 Ιουλίου 2015

Leaving the Euro is likely to be a preamble to leaving the EU

Δημοσιεύτηκε στον διαδικτυακό τόπο ανταλλαγής επιστημονικών δημοσιεύσεων «ResearchGate» (Δευτέρα 13 Ιουλίου 2015) με τον τίτλο «Bailout deal comes as costly relief to citizens»

This morning European leaders came to an agreement that paves the way toward a third Greek bailout should the parliament in Athens approve.

We spoke with Greek economist Manos Matsaganis, whose paper on union structures and pension plans was trending on Research Gate last week. Matsaganis is associate professor at the Athens University of Economics and Business, and former visiting scholar at the Minda de Gunzburg Center for European Studies, Harvard University, and at the Center for Equitable Growth, UC Berkeley.

Q: What do you think of this morning’s agreement?

A: Paradoxical though this may sound, today's bailout deal comes as a relief to the vast majority of Greek citizens who (as every opinion poll has been telling us) are opposed to GREXIT “at any cost”. On the other hand, mostly as a result of the Greek government’s absurd negotiating tactics, that cost will be much higher than would have been otherwise.
The economic cost of the last five months is that Greece is again in recession, unemployment on the rise, and the primary fiscal surplus a fond memory. The political cost is the near total loss of any trust left between Greece and her European partners.
It is not hard to see why Europeans might be mistrustful. Only a few days ago, the Greek government rejected the creditors' proposals on the grounds that it had no mandate for more austerity, so it called a referendum. The sovereign Greek people returned a massive "No" verdict. Then the government discovered it had no mandate for GREXIT either. So it accepted an austerity plan that was harsher than the creditors' original proposals.
The charitable way of looking at this would be that the Greek government is a fast learner; the less-than-charitable way would be that the vitriolic rhetoric of the last five years, and the embarrassing antics of the last five months, having prevented a reasoned response to the crisis, have eventually caused more suffering than would otherwise have been the case.
As for the long-term damage to Greece's credibility and international standing, the less said the better.

Q: What do you think a third bailout and further austerity measures mean for the Greek welfare state?

A: The Greek welfare state was ineffective and unsustainable pre-crisis, and has become a little less unsustainable and arguably more ineffective because of the austerity. Greek domestic actors, but to a lesser extent also our European partners, will be judged by their capacity to create a leaner but more effective social safety net, and hence preserve the ‘European social model’ even in the adverse conditions of fiscal consolidation. Needless to say, the evidence so far is not very encouraging.

Q: Let us look at the background of this crisis. In your trending paper you wrote about a vicious circle that was fueled by raising pension contributions in Greece. What happened?  

A: There are three (and only three) ways for any government to contain pension spending: by lowering pension benefits, by raising the effective retirement age, and by raising pension contributions. My point was that raising contributions – which successive Greek governments saw as least painful socially and most feasible politically – was in fact pretty bad: it inhibited employment growth, and hence undermined the very foundation on which a healthy “pay as you go” pension system rests.

Q: In another paper you wrote that fiscal adjustment programs were far from successful and lead to more poverty.

A: I have also written that, given the colossal “twin deficits” Greece posted pre-crisis (budget deficit 15% of GDP in 2009, current account deficit 16% of GDP in 2008), it was difficult to see how (at least some) austerity could have been avoided. I also happen to believe that debt is a political rather than economic issue: its level is without doubt high, but the cost of servicing it is low.

Q: What role should fiscal adjustment programs play?

A: Fiscal adjustment programmes are never painless. But as the experience of other EU member states shows (from Latvia to Portugal), they can be less painful, more equitable, less protracted and more successful than the Greek case suggests.
One big lesson from the Greek experience is that, in order to be successful, fiscal adjustment programmes must meet a number of conditions. They must be ‘owned’ by the government, and at least passively accepted by the opposition. They must be seen by public opinion as legitimate, and compatible with democratic institutions. They must be equitable, in the sense that they protect the poor, the unemployed and vulnerable groups, and allocate the costs of adjustment fairly among social groups. And they must deal with the causes of fiscal imbalances – in the Greek case, perverse political incentives, deficient public institutions, and an uncompetitive ‘growth model’.
This is a tall order, granted. But anything less is bound to set in motion vicious circles from which it is difficult to escape.

Q: If there are more fiscal adjustment programs, will this mean even more poverty for the Greek people?

A: Not necessarily. Fiscal adjustment programmes can be equitable: as I just wrote above, they can protect the poor, the unemployed and vulnerable groups, and allocate the costs of adjustment fairly among social groups. To give a specific example: After five long years of harsh austerity, one quarter of all retirees in May 2015 (latest data available) were aged below 55. Among public sector retirees, the proportion was one third. Greece’s new government has pledged to preserve the right to retire at such tender age. The total cost of all pensions below the age of 55 is €1.5 billion (i.e. about 0.75% of GDP). In contrast, the total cost of the same government’s measures to deal with the country’s ‘humanitarian crisis’ is €200 million over the next two years (i.e. 0.05% of GDP per year). Readers can easily work out the fiscal feasibility (and the social desirability) of a shift in resources from ‘baby pensions’ to anti-poverty policies.

6 Ιουλίου 2015

Τα διλήμματα της επόμενης μέρας

Δημοσιεύτηκε στον διαδικτυακό τόπο ενημέρωσης και ανάλυσης «Protagon» (Δευτέρα 6 Ιουλίου 2015)

Η νίκη του ΟΧΙ στο δημοψήφισμα είναι ακόμη μια απόδειξη του πόσο βαθιά ριζωμένη στην ελληνική κοινωνία είναι η πεποίθηση ότι για τα προβλήματά μας φταίνε βασικά οι ξένοι (και βέβαια τα φερέφωνά τους). Το πρόβλημα για την αντιευρωπαϊκή παράταξη – ή όπως αλλιώς την ονομάσουμε – είναι ότι κάτι τέτοιο απλώς δεν ισχύει.

Είναι αλήθεια ότι τα προγράμματα διάσωσης των τελευταίων 5 ετών υπήρξαν βαθιά προβληματικά. Είναι επίσης αλήθεια ότι η διάσωση της Ελλάδας και των άλλων χωρών που δανείζονταν ανέμελα ήταν ταυτόχρονα διάσωση όσων εμπορικών τραπεζών τους δάνειζαν ανέμελα. Και είναι αλήθεια ότι μια ειλικρινέστερη και λιγότερο ηθικόλογη αποδοχή των ευθυνών εκ μέρους όλων θα έκανε λιγότερο τοξικό το πολιτικό κλίμα στην Ευρώπη (και στην Ελλάδα), λιγότερο οδυνηρά τα προγράμματα διάσωσης, περισσότερο αποδεκτά τα διδάγματα της κρίσης, και επιτυχέστερο τον ανασχεδιασμό της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής.

Όμως τίποτε από όλα αυτά δεν εμπόδισε όλες τις άλλες χώρες – από τη Λεττονία έως την Πορτογαλία – που μπήκαν σε πρόγραμμα διάσωσης να βγουν τελικά από αυτό. Αντίθετα, εμείς εξαρτώμαστε ακόμη από τη διεθνή οικονομική βοήθεια. Και εξακολουθούμε να υπάρχουμε ως συντεταγμένη χώρα μόνο επειδή ο Mario Draghi μέχρι τώρα εφαρμόζει με «δημιουργικό» τρόπο το καταστατικό της ΕΚΤ. Για πόσο ακόμη, μένει να αποδειχθεί.

Παρότι βαθιά προβληματικό, το ελληνικό πρόγραμμα διάσωσης ενσωμάτωνε «αποκλίσεις», (ακριβέστερα: παραβιάσεις), προς όφελος της Ελλάδας, των κοινών κανόνων που όλες οι χώρες – και η Ελλάδα – είχαν δεσμευθεί να τηρούν: βλ. «ρήτρα μη διάσωσης» το Μάιο 2010, αλλά και PSI ("κούρεμα" του χρέους σε χέρια ιδιωτών) τον Φεβρουάριο 2012.

Μπορούν οι δανειστές να αποδεχθούν μια τρίτη παραβίαση των κοινών κανόνων σήμερα, την επαύριο του δημοψηφίσματος; Ενδεχομένως. Παρότι το πιο χειροπιαστό μέχρι σήμερα αποτέλεσμα της διαπραγματευτικής στάσης της νέας κυβέρνησης είναι η συσπείρωση των περισσοτέρων κυβερνήσεων γύρω από τη σκληρή γραμμή του Wolfgang Schäuble, γεγονός που περιορίζει τα περιθώρια για έντιμο συμβιβασμό. Θα είναι αρκετό αυτό για να ικανοποιήσει τις φουσκωμένες προσδοκίες του 61,3% που ψήφισε ΟΧΙ, και συνεπώς για να επιτρέψει στον Αλέξη Τσίπρα να υπογράψει μια νέα συμφωνία χωρίς να χάσει το πολιτικό κεφάλαιο που μόλις κατάφερε  να συσσωρεύσει; Αμφιβάλλω.

Ειλικρινά δεν βλέπω τι μπορούν να μας προσφέρουν οι Ευρωπαίοι που να επαναφέρει την ελληνική οικονομία σε αναπτυξιακή τροχιά. Η εποχή της άφθονης χρηματοδότησης του είδους που απολαύσαμε – και κατασπαταλήσαμε – από την υιοθέτηση του ευρώ έως το 2009 έχει παρέλθει, και δεν πρόκειται να επιστρέψει στο ορατό μέλλον. Αναπτυξιακά προγράμματα, στοχευμένα και περιορισμένα, ήδη τρέχουν (με σχετικά χαμηλή απόδοση στην Ελλάδα). Το χρέος είναι όντως υψηλό, αλλά το κόστος εξυπηρέτησής του όχι, ενώ η απόφαση του Eurogroup το Νοέμβριο 2012 έχει ήδη αφήσει ανοικτό το ενδεχόμενο νέας αναδιάρθρωσης προς όφελος της Ελλάδας. Η απαίτηση για μεγάλα και συνεχή πρωτογενή πλεονάσματα ήταν όντως εξωπραγματική, αλλά οι δανειστές είχαν ήδη υποχωρήσει από αυτήν πριν τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ τον περασμένο Ιανουάριο. Και στα τρία αυτά ζητήματα, κάτι καλύτερο μπορεί να μας προσφερθεί. Αλλά τίποτε τόσο θεαματικά καλύτερο που να ικανοποιήσει το μέτωπο του ΟΧΙ. Τίποτε τόσο θεαματικά καλύτερο που να αντισταθμίσει το τρομακτικό και συνεχώς αυξανόμενο οικονομικό κόστος των εκλογών του Ιανουαρίου, της 5μηνης διαπραγμάτευσης και του χθεσινού δημοψηφίσματος. Και τίποτε τόσο θεαματικά καλύτερο που να φέρει μαγικά την ανάπτυξη.

Το πρόβλημα είναι ότι ακόμη και με μηδέν χρέος, πρόσβαση στις αγορές και χαμηλό κόστος δανεισμού, η "ανάκαμψη" της ελληνικής οικονομίας μέσω της τόνωσης της ζήτησης θα οδηγούσε σε αύξηση των εισαγωγών, δηλαδή σε εξωτερικό έλλειμμα, δηλαδή θα μας επανέφερε με μαθηματική ακρίβεια στο σημείο εκκίνησης του 2009. Κακά τα ψέματα: το χάσμα μεταξύ καταναλωτικών προσδοκιών και παραγωγικών δυνατοτήτων παραμένει μεγάλο. Η λιτότητα (δηλ. η μείωση της κατανάλωσης) δεν είναι παρά ένας σκληρός τρόπος γεφύρωσής του. Ο άλλος τρόπος είναι η αναβάθμιση των παραγωγικών δυνατοτήτων των ελληνικών επιχειρήσεων. Τρίτος τρόπος δεν υπάρχει.

Αλλά η αναβάθμιση των παραγωγικών δυνατοτήτων των επιχειρήσεων είναι αδιανόητη με εκδικητική φορολογική πολιτική, με δημόσια διοίκηση βολική για τους υπαλλήλους (και τους πολιτικούς προϊσταμένους τους) αλλά εχθρική στον πολίτη, με πανεπιστήμια που γυρίζουν πίσω ολοταχώς όταν στον υπόλοιπο κόσμο πηγαίνουν μπροστά, με κοινωνική πολιτική που συνταξιοδοτεί 50άρηδες αλλά αδιαφορεί για τους νέους, τους ανέργους και τους φτωχούς - κτλ. κτλ.

Αυτά τα προβλήματα δεν μπορούν να μας τα λύσουν οι Ευρωπαίοι. Θα μπορούσαν ίσως να μας βοηθήσουν να τα λύσουμε. Αλλά κάτι τέτοιο θα είχε ελπίδες να πετύχει μόνο σε μια χώρα (μια κυβέρνηση) που τα αναγνωρίζει ως προβλήματα, και ενδιαφέρεται πραγματικά να τα λύσει. Η Ελλάδα (οι κυβερνήσεις των τελευταίων ετών, και ιδιαίτερα η σημερινή) δεν φαίνεται να είναι μια τέτοια χώρα.

Όλα αυτά θα τα βρούμε μπροστά μας: είτε με συμφωνία και ευρώ, είτε με ρήξη και δραχμή. Στην πρώτη περίπτωση θα απαιτηθεί  πολύ περισσότερη σοβαρότητα και όρεξη για σκληρή δουλειά από ό,τι δείχνει να διαθέτει η κυβέρνηση. Στη δεύτερη περίπτωση, τουλάχιστον για τη γενιά όσων βρίσκονται σήμερα σε εργάσιμη ηλικία, το παιγνίδι θα έχει χαθεί οριστικά.

3 Ιουλίου 2015

Να κρατήσουμε την Ελλάδα στην Ευρώπη

Συνυπογράφεται από τους Δημήτρη Σκάλκο και Μάνο Ματσαγγάνη. Δημοσιεύτηκε στα «ΝΕΑ» (Παρασκευή 3 Ιουλίου 2015).

Η μικρή μας χώρα ιστορικά είχε μεγάλο μερίδιο στις εθνικές καταστροφές. Κάποιες από αυτές υπήρξαν αποτέλεσμα λανθασμένων πολιτικών αποφάσεων και επιζήμιων επιλογών που πρόθυμα ο ελληνικός λαός στήριξε. Επιλογές που υποκινήθηκαν από καταστροφικές ιδεοληψίες και τυχοδιωκτικές ηγεσίες. Σε όλες τις περιστάσεις, κοινός παρονομαστής τους υπήρξε- όπως και τώρα- ο εθνολαϊκισμός.

Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μία στιγμή κρίσιμων αποφάσεων που θα καθορίσουν την πορεία της χώρας για τα πολλά επόμενα χρόνια. Είναι λοιπόν αναγκαίο να γνωρίζουμε επακριβώς τι θα ακολουθήσει. Η επισήμανση της κρισιμότητας των στιγμών δεν συνιστά κινδυνολογία αλλά αντίθετα, ηθικό καθήκον απέναντι στον αδικαιολόγητο εφησυχασμό και τον επικίνδυνο τυχοδιωκτισμό.

Η οικονομία μας βρίσκεται οριακά πριν από την ολοκληρωτική καταστροφή. Η επιβολή περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων ήταν αναπόδραστη συνέπεια του τερματισμού των διαπραγματεύσεων και η προκήρυξη ενός πολιτικά εγκληματικού και εθνικά επιζήμιου δημοψηφίσματος. Η οριστική παύση ροής της χρηματοδότησης της οικονομίας που θα επιφέρει η ενδεχόμενη επικράτηση του ΟΧΙ αναπόφευκτα θα οδηγήσει στην έξοδο μας από την ευρωζώνη και την επιστροφή σε ένα (δραματικά) υποτιμημένο εθνικό νόμισμα. Στη συνέχεια, η δυσκολία να εξασφαλιστεί εξωτερικός δανεισμός θα καταστήσει αναγκαία μία δραστική δημοσιονομική προσαρμογή – δηλ. ένα ακόμη οδυνηρότερο «Μνημόνιο». Ο υψηλός πληθωρισμός θα αποτελειώσει ότι απομείνει από το αναγκαστικό «κούρεμα» των καταθέσεων και τη μείωση των μισθών. Βασικές δημόσιες υποδομές θα καταρρεύσουν. Η πρόσφατη περιπέτεια της Αργεντινής θα φαντάζει αστειότητα μπροστά στην ελληνική τραγωδία καθώς εμείς δεν διαθέτουμε τα εμπορικά πλεονάσματα της αργεντίνικης οικονομίας την περίοδο της κρίσης. Τα πρώτα θύματα θα είναι οι ασθενέστεροι συμπολίτες μας (καθώς ο πληθωρισμός κατατρώει μισθούς και συντάξεις) και ιδιαίτερα όσοι εξαρτώνται από την κρατική αρωγή. Οι οικονομικές ανισότητες θα ενταθούν και η κοινωνική συνοχή θα διαρραγεί. Οι εθνικές απειλές θα πολλαπλασιαστούν, και θα αναγκαστούμε να τις αντιμετωπίσουμε χωρίς τα ευρωπαϊκά στηρίγματα.  

Σε τέτοιες έκτακτες συνθήκες κλονίζεται η σταθερότητα του πολιτικού συστήματος, αναπόφευκτα κυριαρχεί ο λαϊκισμός, ενισχύονται τα πολιτικά άκρα και απειλούνται οι δημοκρατικοί θεσμοί. Τα ατομικά δικαιώματα δοκιμάζονται και οι πολιτικές ελευθερίες περιστέλλονται. Ο κίνδυνος περιθωριοποίησης της χώρας και μετατροπής της σε κράτος-παρία είναι περισσότερο από υπαρκτός.

Είναι γεγονός πως οι πολίτες την τελευταία πενταετία παρακολούθησαν, βουβοί και ανήμποροι, τη συντριβή των προσδοκιών που καλλιέργησε η μεταπολιτευτική περίοδος. Η υπέρβαση όμως των προβλημάτων μας δεν πρόκειται να προέλθει από την επιβράβευση του τριτοκοσμικού επιθετικού λαϊκισμού που απειλεί να βυθίσει τη χώρα μας στα σκοτάδια μιας πολύχρονης παρακμής, βγαλμένης από τις πλέον ζοφερές σελίδες της ελληνικής ιστορίας.

Για μας δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι στο δημοψήφισμα της Κυριακής πρέπει πρώτιστα να κρατήσουμε την Ελλάδα στην Ευρώπη. Για αυτό ψηφίζουμε ΝΑΙ. Και όλα τα άλλα θα τα φτιάξουμε.

La Grecia decide il proprio futuro

Δημοσιεύτηκε στον ιταλικό διαδικτυακό τόπο ανάλυσης της δημόσιας πολιτικής «lavoce.info» (Παρασκευή 3 Ιουλίου 2015)

Come in ogni tragedia greca che si rispetti, c’è qualcosa di inevitabile negli eventi degli ultimi giorni. Un giovane presuntuoso e i suoi collaboratori, ubriachi dal trionfo, si comportano con arroganza in patria e all’estero, insistendo che tutti devono piegarsi alla loro volontà, perchè il loro mandato vale più di quello altrui.

Cinque mesi dopo, il nuovo governo greco si ritrova con le spalle al muro. Nel frattempo è riuscito ad alienare chi sperava che il suo arrivo in scena avrebbe allentanto i vincoli di austerità, facilitando un ripensamento della politica economica a livello europeo. Invece no: l’unico risultato sostanziale delle buffonate di Varoufakis e i suoi colleghi è stato quello di ricompattare la fragile unità europea, ma nel senso “sbagliato”: rafforzando la linea ordoliberale di chi come Schäuble vedrebbe di buon occhio un’ Europa senza la Grecia.

Per il resto, grande amicizia con la Russia di Putin (con tanto di inchino del ministro dell’energia greco al dirigente di Gazprom in diretta televisiva), continuità lineare con le peggiori tradizioni corrotte e clientelari (dalle ondate di assunzioni di cugini, nipoti, amici e amanti, ai primi grossolani conflitti d’interesse), e svolta autoritaria (con inasprimento della retorica forcaiola, e uso disinvolto delle istituzioni statali a fini strettamente di parte).

Per quanto riguarda la politica sociale, le tanto attese misure contro la “crisi umanitaria” si sono presto rivelate meno generose di quelle palesemente inadeguate dei governi precedenti. Sul fatto che solo 1 su 10 disoccupati percepisce qualsiasi prestazione sociale di sostegno al reddito (nel paese campione europeo della disoccupazione) regna il silenzio assoluto. Il reddito minimo, promosso dalla Commissione Europea, viene bollato dal ministro responsabile come “roba africana voluta dal Fmi”. Allo stesso tempo, secondo gli ultimi dati ufficiali, tra chi è andato in pensione a maggio 2015, 1 su 4 ha età inferiore a 55 anni (addirittura 1 su 3 nel settore pubblico). Ma “le pensioni non si toccano”, e visto che quelle basse non le vuole comunque toccare nessuno, vengono difese a spada tratta soppratutto quelle baby e d’oro.

Dopo 5 anni di austerità e 7 anni di depressione, l’economia greca era tornata a crescere nel 2014. Si trattava di una ripresa timida e pallida: +1%. Ma intanto la disoccupazione cominciava a scendere, seppure di poco. Ora non più: nei primi mesi del 2015 la Grecia è ancora una volta in recessione, e la disoccupazione sta di nuovo crescendo.

Alexis Tsipras è arrivato al potere promettendo agli elettori una medicina miracolosa e indolore: “Stracceremo gli accordi con la Troika, aboliremo l’austerità con un atto parlamentare”! A chi si chiedeva: “Se è così facile, come mai nessun governo l’aveva pensato prima?” rispondeva “Perchè chi era al governo prima era servo dei creditori. Al contrario di loro, noi nelle trattative saremo duri.” “E se i creditori non cedono?” “La probabilità che succeda qualcosa del genere è meno di 1 su 1.000.000” aveva dichiarato Tsipras in una ormai famosa intervista televisiva pochi giorni prima delle elezioni di gennaio scorso.

Adesso è successo quello che non sarebbe mai successo. Il governo che avrebbe messo fine all’austerità ha offerto ai creditori un programma di 8 miliardi di euro (cioè poco meno di quello proposto dai creditori stessi), ma molto meno credibile (composto al 93% di improbabili aumenti di tasse). A questo punto, invece di sporcarsi le mani con un nuovo accordo, Tsipras e Varoufakis hanno preferito passare la patata bollente agli elettori, anche a rischio di Grexit, lasciando scadere il programma attuale (a martedì 30 giugno), e dando la colpa all’Europa “lontana dalle radici democratiche” ecc. ecc.

Grazie alla decisione di Mario Draghi di non peggiorare la situazione, la Bce non ha staccato la spina al sistema bancario (come presumibilmente imporrebbe il suo statuto), ma non ha neanche aumentato l’inezione di liquidità (come un po’ incoerentemente chiedeva il governo greco). Risultato: capital controls, limite di prelevamento a 60 euro al giorno, code di pensionati e casalinghe. E sgomento, rabbia, paura.

La scomessa di Tsipras era che, con un richiamo da manuale al ferito orgoglio nazionale, la vittoria al referendum sarebbe assicurata. Puntualmente, lo schieramento a favore del “No”, oltre ai nazionalisti di Kammenos ministro alla difesa, si è allargato a comprendere i nazionalsocialisti di Alba Dorata. Cosa mai potrebbe andare storto per il governo?

Certo, il Consiglio di Europa, che non si occupava della Grecia dai tempi dei colonnelli, ha espresso il suo allarme per le (tante) irregolarità di questo referendum, e per la mancata imparzialità delle istituzioni dello Stato. Ma (come hanno subito spiegato gli opinionisti del regime) tanto si sapeva già che l’Europa non sopporta più il governo greco.

Quello invece che non ha potuto prevedere Tsipras e i suoi era il risveglio della Grecia europeista - quasi del tutto priva di rappresentanza politica, ma decisa lo stesso a difendere le conquiste più nobili degli ultimi 40 anni: democrazia avanzata, orientamento europeo, e (nonostante tutto) prosperità e coesione sociale. Le masse di cittadini che hanno riempito Piazza Costituzione, non per insultare il governo, né tantomeno per rompere vetrine o bruciare macchine, ma semplicemente per dichiarare pacatamente la loro appartenenza greca e europea (“Restiamo in Europa!”), complicano i calcoli del governo.

E fanno sperare che un’altra Grecia è possibile.

1 Ιουλίου 2015

Τι ψηφίζουμε στο δημοψήφισμα (και γιατί)


Δημοσιεύτηκε στην «Athens Voice» (Τρίτη 1 Ιουλίου 2015)

Όσοι αναρωτούνται με τι είδους χώρα θα μοιάζει η Ελλάδα μετά από μια ενδεχόμενη επικράτηση του «Όχι» στο δημοψήφισμα της Κυριακής δεν έχουν παρά να ρίξουν μια ματιά στα όσα συμβαίνουν τις τελευταίες μέρες. Η περιφρόνηση όσων δεν είναι δημόσιοι υπάλληλοι ή συνταξιούχοι, δηλ. της πλειοψηφίας των εργαζομένων που απασχολούνται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις – και μαζί τους των φτωχών, των ανέργων, των νέων – αποκαλύπτει το αντιδραστικό «ταξικό πρόσημο» της κυβέρνησης. Η αλαζονεία και η κατασυκοφάντηση όσων σκέφτονται διαφορετικά καθιερώνονται ως το ήθος και το ύφος της νέας εξουσίας. Οι εμπρηστικές δηλώσεις των εκπροσώπων φανατίζουν τις μάζες, δηλητηριάζουν το μυαλό τους, τροφοδοτούν και καθοδηγούν το μίσος όσων είναι πάντα πρόθυμοι να περάσουν από τα λόγια στα έργα. Η ίδια η μεθόδευση του δημοψηφίσματος συνιστά συνταγματική εκτροπή. Πόσο απέχουν όλα αυτά από τη Βενεζουέλα του Τσάβες και του Μαδούρο, ή από τη Ρωσία του Πούτιν; Και εκεί γίνονται εκλογές (και δημοψηφίσματα). Αλλά οι «αντίθετες» εφημερίδες και τηλεοράσεις λειτουργούν υπό αυστηρή επιτήρηση (ή καθόλου). Και όσοι ενοχλούν την εξουσία συνήθως καταλήγουν σε κάποιο χαντάκι. Ο Λαφαζάνης, ο Καμμένος και ο Μιχαλολιάκος απεχθάνονται την Ευρώπη επειδή ονειρεύονται μια τέτοια εφιαλτική Ελλάδα. Εμείς οι υπόλοιποι ψηφίζουμε «ΝΑΙ» για να τους εμποδίσουμε. Τόσο απλά.