Συνέντευξη στην Αγγελική Σπανού. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Free Sunday» (Κυριακή 31 Ιουλίου 2016)
Ποιος να μας το έλεγε ότι θα ζούσαμε σε μια τέτοια εποχή... Με τον τζιχαντιστικό κίνδυνο εφιαλτικά παρόντα, την ακροδεξιά να καλπάζει στην ήπειρό μας και την απόφαση του βρετανικού λαού για έξοδο από την ΕΕ... Θα κλείσει σύντομα αυτός ο φοβερός κύκλος ή ζούμε την παρακμή της Ευρώπης και ακόμη είμαστε στην αρχή;
Η αλήθεια είναι
ότι τα πράγματα στην Ευρώπη έχουν πάρει απόβλεπτη τροπή. Είχαμε συνηθίσει να
θεωρούμε τις μεγαλουπόλεις μας (το Παρίσι, τις Βρυξέλλες, το Λονδίνο, τη
Μαδρίτη) αν όχι ακριβώς «ασφαλείς» – οι
μεγαλουπόλεις δεν μπορούν ποτέ να είναι απόλυτα ασφαλείς – τουλάχιστον
απρόσβλητες από αιματοχυσίες τύπου Bataclan. Όμως, και μετά τη σφαγή, στο Παρίσι ο
κόσμος εξακολουθεί να κάθεται στα υπαίθρια καφέ, τα ζευγάρια εξακολουθούν να
φωτογραφίζονται στις γέφυρες του Σηκουάνα, οι επισκέπτες εξακολουθούν να
συρρέουν σε αυτή τη μαγική πόλη. Παρά τη βαρβαρότητα, η ζωή συνεχίζεται. Οι τρομοκράτες
σε αυτό απέτυχαν.
Το Brexit μου φαίνεται πριν από κάθε τι άλλο σαν ένα
μνημειώδες αυτογκόλ – και νομίζω ότι οι σκεπτόμενοι ψηφοφόροι του Leave αυτό το έχουν ήδη συνειδητοποιήσει.
Όσο για την
παρακμή της Ευρώπης, αυτή έχει αρχίσει εδώ και καιρό – τουλάχιστον από το 1914.
Εάν είμαστε τυχεροί, θα είναι μόνο σχετική. Οι οικονομίες άλλων ηπείρων, της
Ασίας και ας ελπίσουμε της Αφρικής, θα αναπτύσσονται ταχύτερα από την
ευρωπαϊκή, κλείνοντας το χάσμα που τις χωρίζει σήμερα, και βγάζοντας από τη
φτώχεια και την καθυστέρηση εκατομμύρια ανθρώπους – κάτι που μου φαίνεται
μάλλον θετικό. Εν τω μεταξύ (ας επαναλάβω: εάν είμαστε τυχεροί), η Ευρώπη θα
συνεχίζει να ξεχωρίζει όχι επειδή είναι η πλουσιότερη περιοχή του πλανήτη, αλλά
επειδή είναι η ευτυχέστερη: με υψηλότερη ποιότητα ζωής, περισσότερα ατομικά και
πολιτικά δικαιώματα, καθαρότερο περιβάλλον, λιγότερες ανισότητες, χαμηλότερη
εγκληματικότητα κτλ. Και ομορφότερες πόλεις, με χαμογελαστούς ανθρώπους που
βολτάρουν βγάζοντας selfie.
Εν τω μεταξύ, η
ευρωπαϊκή ενοποίηση, ακόμη και με τη Βρετανία σε ειδική σχέση, εξακολουθεί να
αποτελεί ανεκτίμητο ιστορικό επίτευγμα, που προηγούμενες γενιές Ευρωπαίων δεν
μπορούσαν ούτε να φανταστούν, και που οι νεώτερες γενιές που δεν γνώρισαν τον
καταστροφικό ευρωπαϊκό εμφύλιο (1914-1945) οφείλουμε να υπερασπιστούμε με πολύ περισσότερη
αποφασιστικότητα από όσο μέχρι σήμερα.
Μπορεί να αποτραπεί η διάλυση του ευρωπαϊκού πολιτικού σχεδίου;
Δεν βλέπω να
διαλύεται η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ει μη τι άλλο, μπορεί να βγει ισχυρότερη από το Brexit. Όσο για το ευρωπαϊκό πολιτικό σχέδιο, αυτό
οπωσδήποτε θα πρέπει να επαναδιατυπωθεί, αφού προηγουμένως συζητηθεί ανοιχτά –
πράγμα που δεν συνέβαινε μέχρι πρόσφατα.
Γιατί κερδίζουν διαρκώς έδαφος ο εθνικισμός, η ξενοφοβία, ο λαϊκισμός;
Για διαφορετικούς
λόγους σε κάθε χώρα: στη Γερμανία επειδή οι νεώτερες γενιές δεν βλέπουν γιατί
πρέπει να ντρέπονται που γεννήθηκαν Γερμανοί, στην Αυστρία επειδή θεωρήθηκε
«θύμα του ναζισμού» και έτσι έλειψε η συστηματική ενδοσκόπηση και καταγγελία
των εγκλημάτων του, στην Ανατολική Ευρώπη επειδή ο εθνικισμός υπήρξε πιο
αποδεκτός από τον υπαρκτό σοσιαλισμό που τον καταπολεμούσε, στην Ελλάδα (και
αλλού) επειδή υπεραναπληρώνουμε την αδυναμία μας να παρακολουθήσουμε έναν κόσμο
που αλλάζει προβάλλοντας ένα κομπλεξικό αίσθημα ανωτερότητας και καταφεύγοντας
στη νοσταλγία για ένα αγνότερο παρελθόν που στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ.
Το ίδιο νομίζω ότι ισχύει για τη ξενοφοβία. Όσο για τον λαϊκισμό, κερδίζει
έδαφος επειδή προτείνει εύκολες λύσεις σε σύνθετα προβλήματα. Όμως, ας μην
υπερβάλλουμε για την επέλασή του: η αποτυχία των Podemos στις ισπανικές εκλογές του περασμένου μήνα δείχνει ότι οι ώριμες κοινωνίες
αναπτύσσουν αντισώματα, δυσπιστούν στις μαγικές συνταγές, απορρίπτουν τους
δημαγωγούς κάθε χρώματος.
Μήπως η δυναμική του αντισυστημισμού και της ριζοσπαστικοποίησης είναι αναπόφευκτη με τόση κοινωνική αδικία και τόσες οικονομικές ανισότητες;
Θα ήθελα
ειλικρινά να μου εξηγήσει κάποιος πού ακριβώς στον πλανήτη υπάρχει λιγότερη
αδικία και μικρότερες ανισότητες από ό,τι στην Ευρώπη. Ότι οι ανισότητες
αυξάνονται είναι αλήθεια, όπως και ότι δίχως άλλο η αύξηση τους ασκεί διαβρωτική
επίδραση στην κοινωνική ευημερία. Όμως πιθανότατα η δυναμική του
αντισυστημισμού και της ριζοσπαστικοποίησης οφείλεται σε κάτι διαφορετικό.
Αφενός, στην απαισιοδοξία για το μέλλον των χαμένων της παγκοσμιοποίησης (που
στην Ευρώπη συχνά είναι λαϊκά στρώματα γηγενών με εργατική καταγωγή και χαμηλό
μορφωτικό επίπεδο). Αφετέρου, στην αδυναμία των ορθολογικών πολιτικών ρευμάτων,
των σοσιαλιστικών ή φιλελεύθερων μεγάλων αφηγήσεων για την πρόοδο, να προτείνουν
ένα μέλλον που να περιλαμβάνει τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, δίνοντας
τους όχι απλώς επιδόματα και παροχές (αυτό συνήθως συμβαίνει ήδη), αλλά
προοπτική και ελπίδα και νόημα στη ζωή τους. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο,
ιδίως εάν αναλογιστεί κανείς ότι σπανίως αναγνωρίζεται ως πρόβλημα. Εν τω
μεταξύ, το κενό που ανοίγεται καταλαμβάνεται από τσαρλατάνους κάθε είδους (βλ. παραπάνω).
Ξέρουμε τι φταίει για τη σημερινή εικόνα της Ευρώπης;
Δεν είναι δύσκολο
να καταλάβουμε τι φταίει: η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια μακρόχρονη
απώλεια αίγλης και υπεροχής, και βραχυπρόθεσμα από δυσεπίλυτα προβλήματα. Σε
κάποια από τα τελευταία συνέβαλε η πολιτική διαίρεσή της (κρίση του Ευρώ), άλλα
απλώς προέκυψαν λόγω της γειτνίασής της με δυστυχισμένες περιοχές του πλανήτη
(προσφυγικό, τρομοκρατία). Το δύσκολο είναι να καταλάβουμε πώς αυτή η εικόνα
μπορεί να αντιστραφεί. Μπορεί η πολιτική ενοποίηση να δέχθηκε ισχυρό πλήγμα με
το Brexit, μπορεί η συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών
χωρών να πρέπει να προχωρήσει με συνετότερα και βραδύτερα βήματα – αλλά η αξία
της συνεργασίας αυτής καθ’εαυτής δεν μου φαίνεται να αμφισβητείται στα σοβαρά,
ίσως μάλιστα μετά τα τελευταία γεγονότα να αναγνωρίζεται καθαρότερα.
Είναι σωστή η κριτική ότι μέσα σ’ όλα έχουμε και μικρές ηγεσίες, πολιτικούς που δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε τόσο μεγάλα διακυβεύματα;
Εν μέρει ναι.
Βέβαια, οι μεγάλοι πολιτικοί δύσκολα αναδεικνύονται από κοινωνίες που
βρίσκονται σε κατάσταση αφασίας – για αυτό εξ άλλου οι Έλληνες, έχοντας μόλις
εκλέξει τις «μικρότερες» ηγεσίες της Ευρώπης, είναι οι τελευταίοι που
δικαιούνται να κουνάνε επιτιμητικά το δάχτυλο στους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Αλλά
έτσι κι αλλιώς, οι μεγάλοι ηγέτες συνήθως αναγνωρίζονται εκ των υστέρων: ίσως
σε λίγα χρόνια να νοσταλγήσουμε την Angela Merkel.
Μέσα σε μια τόσο βαθιά και πολυεπίπεδη κρίση σε τι μπορεί να ελπίζει η τόσο ευάλωτη και εκτεθειμένη χώρα μας;
Αυτό στο οποίο
μπορούμε να ελπίζουμε είναι να περάσει η καταιγίδα χωρίς πολλές άλλες απώλειες.
Πολλοί από τους
συμπατριώτες μας στην Ελλάδα του 2016 μοιάζουν με μια παρέα πιτσιρικάδων που
μόλις ξύπνησαν από ένα άγριο μεθύσι. Πλάκα είχε όσο κράτησε, και πιθανότατα θα
διηγούνται τα κατορθώματά τους στα εγγόνια τους (που θα χασμουριούνται
ακούγοντας τα ίδια και τα ίδια). Αλλά τώρα κάποιος πρέπει να ανοίξει τα
παράθυρα, να μαζέψει τα σπασμένα, να καθαρίσει το σπίτι. Εν τω μεταξύ, τα
προβλήματα δεν λύθηκαν μόνα τους όσο διαρκούσε το μεθύσι. Κάθε άλλο: η
εξεταστική πλησιάζει, το χαρτζηλίκι δεν θα κρατήσει αιώνια, ίσως είναι καιρός
να σοβαρευτούν λίγο και να δουν τι θα κάνουν με τη ζωή τους.
(Ίσως και όχι: ο
κόσμος είναι γεμάτος από θλιβερούς losers που πιστεύουν ότι
ήταν φτιαγμένοι για μεγάλη ζωή, αλλά τους έκλεψαν τα όνειρα κτλ.)
Για να είναι
λιγότερο αυτοκαταστροφική και πιο δημιουργική η ζωή μας, θα πρέπει να μάθουμε
να ζούμε χωρίς αυταπάτες.
Σίγουρα αυτό δεν φτάνει από μόνο του. Θα ήταν όμως μια λαμπρή αρχή.
