Με δύναμη για μια νέα αρχή

Δημοσιεύτηκε στην «Athens Voice» (Πέμπτη 24 Δεκεμβρίου 2020).

Σκέφτομαι συχνά πόσο τυχερή υπήρξε η γενιά μου (γεννήθηκα το 1963). Πολέμους εμείς δεν ζήσαμε. Η δικτατορία τελείωσε όταν ακόμη ήμασταν μικροί. Η ενήλικη ζωή μας κύλισε σε συνθήκες πολιτικής ομαλότητας, οικονομικής ανόδου και σταδιακής διεύρυνσης των κοινωνικών αντιλήψεων. Ποια από τις προηγούμενες γενιές μπορεί να καυχηθεί κάτι ανάλογο;

Γνωρίζω την ένσταση: «Μέχρι το 2010 καλά ήταν, μετά όχι». Ναι, βέβαια, η προηγούμενη δεκαετία ήταν δύσκολη. Σημαδεύτηκε όχι μόνο από την πρωτοφανή υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των περισσοτέρων από εμάς (πράγμα από μόνο του αρκετά δυσάρεστο), αλλά επίσης και από τον ισχυρό κλονισμό της εικόνας που είχαμε δημιουργήσει για τον εαυτό μας. Όμως και πάλι, ας μην τα θέλουμε όλα δικά μας. Είναι μεγάλη τύχη να ζει κανείς μισό αιώνα σταθερότητας, ευημερίας, και ολοένα και πιο ανοιχτών οριζόντων.

Οι νεώτερες γενιές ήταν λιγότερο τυχερές. Όσοι ήταν τριαντάρηδες το 2010 βρέθηκαν στη δίνη της οικονομικής κατάρρευσης τη στιγμή που πήγαιναν να χτίσουν κάτι, για τον εαυτό τους και (πολλοί) για τα παιδιά τους. Όσοι ήταν εικοσάρηδες, είδαν τους γονείς τους να δυσκολεύονται να τηρήσουν τους όρους μιας άγραφης συμφωνίας (γενικής αποδοχής, αν και όχι του γούστου μου). Επί πλέον, ήρθαν αντιμέτωποι με την πιο εχθρική αγορά εργασίας του τελευταίου αιώνα: με υπερβολικά λίγες ευκαιρίες, και υπερβολικά χαμηλές αμοιβές, για να σχεδιάσει κανείς τη ζωή του. Για αυτό άλλωστε πολλοί έφυγαν για το εξωτερικό, συχνά οι πιο νέοι, οι πιο μορφωμένοι, οι πιο τολμηροί.

Όμως η πιο άτυχη από όλες τις γενιές μου φαίνεται εκείνη των σημερινών πιτσιρικάδων – ας πούμε όσων γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1995 και το 2005. Τυχαίνει να τη γνωρίζω καλά αυτή τη γενιά: έχει λίγο-πολύ την ηλικία των δικών μου παιδιών, άλλωστε κάποιοι τους υπήρξαν φοιτητές μου. Ήταν διαφωτιστική εμπειρία, εννοώ για μένα τον ίδιο: με έπεισε ότι οι νέες γενιές δεν είναι αναγκαστικά φτιαγμένες από καλύτερη πάστα. Ούτε όμως από χειρότερη.

Αυτή η γενιά σήμερα, είτε το θέλει είτε όχι, καλείται να βρει τη δύναμη για μια νέα αρχή. Τα εμπόδια που θα βρει μπροστά της είναι οφθαλμοφανή. Η παράλυση της οικονομίας λόγω κορωνοϊού πήγε τη χώρα ακόμη πιο πίσω, εξαλείφοντας σε λίγους μήνες την αναιμική ανάπτυξη των τελευταίων πέντε ετών. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, στις αρχές του 2021 η χώρα θα είναι 30% φτωχότερη από ό,τι το 2007. Οι κάτοικοί της περισσότερο: το μέσο διαθέσιμο εισόδημα είχε μειωθεί 40% στα χρόνια της κρίσης, όταν το ΑΕΠ συρρικνώθηκε «μόνο» 26%. (Αν και εδώ δεν χωράει απλή μέθοδος των τριών: αντίθετα από ό,τι στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010, οι επιδοτήσεις και οι φοροαπαλλαγές στήριξαν τα εισοδήματα πάνω από τις δυνατότητες της παγωμένης λόγω πανδημίας οικονομίας. Και ευτυχώς.)

Οι πρώτοι εμβολιασμοί θα βελτιώσουν το κλίμα. Η κατήφεια θα δώσει σιγά-σιγά τη θέση της στην αισιοδοξία. Η οικονομία θα βγει από την κατάψυξη. Όμως, τίποτε δεν εγγυάται ότι η ανάκαμψη θα είναι όσο δυναμική χρειάζεται να είναι ώστε να ξανακερδηθεί το χαμένο έδαφος. Αυτό θα εξαρτηθεί από τη σοφία των επιλογών της πολιτικής ελίτ (κυβέρνησης και αντιπολίτευσης), που θα πρέπει να αποδείξει ότι είναι καλύτερη από ό,τι νομίζουν οι περισσότεροι ψηφοφόροι. Θα εξαρτηθεί όμως και από την ωριμότητα των πολιτών – και ιδίως των νεώτερων.

Σε μεγάλο βαθμό, η ωριμότητα είναι θέμα αυτογνωσίας. Δεν είμαστε ο περιούσιος λαός. Κανείς δεν συνωμοτεί εναντίον μας. (Οι περισσότεροι δεν ασχολούνται καν.) Είμαστε μια μικρή χώρα με μεγάλα προβλήματα, που όμως δεν είναι όλα άλυτα. Σύμφωνοι: δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα για να πάψει να μας απειλεί ο Ερντογάν – εκτός ίσως από το να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας, και να παίξουμε καλά το (δυνατό) χαρτί των διεθνών συμμαχιών που μας μοίρασε η Ιστορία (και κάποιοι φωτισμένοι ηγέτες του παρελθόντος). Τα υπόλοιπα περνάνε από το χέρι μας.

Ίσως είναι επαγγελματική διαστροφή, αλλά θεωρώ την εκπαιδευτική υστέρηση ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα για τη γενιά των σημερινών πιτσιρικάδων. «Ποια υστέρηση;» θα ρωτήσετε. Πριν είκοσι χρόνια, μόνο το 23% των Ελλήνων ηλικίας 25-34 είχε πτυχίο πανεπιστημίου ή ΤΕΙ. Σήμερα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 42%. Ναι, αλλά 1 στους 5 πρόσφατους πτυχιούχους είναι λειτουργικά αναλφάβητος: αδυνατεί να κατανοήσει κείμενο, κάνει λάθη σε αριθμητικές πράξεις, δυσκολεύεται να λύσει προβλήματα, τεχνολογικά ή όχι. (Το ακριβές ποσοστό είναι 18,7% των κατόχων πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ηλικίας 25-34 ετών το 2015. Είναι το χειρότερο στην Ευρώπη. Η χώρα με τη δεύτερη χειρότερη επίδοση, η Λιθουανία, τα πάει πολύ καλύτερα από εμάς: 9,3%.)

Η χαμηλή ποιότητα των πτυχιούχων είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Συχνά το πρόβλημα δεν είναι καν τα τυπικά προσόντα, αλλά τα άτυπα: η διάθεση συνεργασίας, η ανάπτυξη πρωτοβουλιών. Κατά τα άλλα, η τεχνική εκπαίδευση είναι απαξιωμένη, και οι περισσότερες επιχειρήσεις υπερβολικά μικρές (ή οι επιχειρηματίες υπερβολικά αδαείς οι ίδιοι) για να προσφέρουν ουσιαστικά προγράμματα μαθητείας.

Εν τω μεταξύ, ο ορίζοντας σκοτεινιάζει. Ο μαζικός τουρισμός, που εν μέρει κάλυπτε τα ελλείμματα των άλλων κλάδων, ενδέχεται να μην επανέλθει ποτέ με αυτή τη μορφή (πράγμα όχι αναγκαστικά κακό, αρκεί να προετοιμαστούμε καλά). Η κλιματική αλλαγή κινδυνεύει να κάνει το πατροπαράδοτο περιουσιακό μας στοιχείο – το «ελληνικό καλοκαίρι» – αφόρητα καυτό. Η τεχνολογική μεταβολή καθιστά περιττά πολλά επαγγέλματα, ενώ ταυτόχρονα φέρνει στο προσκήνιο άλλα (πόσο αξιοπρεπή και καλοπληρωμένα θα δούμε). Η παγκόσμια τράπουλα ξαναμοιράζεται. Για τα προβλήματα του πλανήτη δεν μπορούμε παρά να κάνουμε αυτό που πρέπει, ελπίζοντας ότι θα κάνουν το ίδιο και οι υπόλοιποι. Για τα δικά μας προβλήματα μπορούμε να κάνουμε περισσότερα.

Το πρόβλημα των χαμηλών δεξιοτήτων δεν λύνεται χωρίς την αναβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης – σε όλο το φάσμα, από τους βρεφονηπιακούς σταθμούς έως την επαγγελματική κατάρτιση. Οι πιο δυναμικές οικονομίες της Ευρώπης «πατάνε» σε καλά σχολεία που δίνουν ευκαιρίες και προοπτικές σε όλα τα ξύπνια παιδιά, ιδίως σε όσα μεγαλώνουν σε ταπεινές οικογένειες και σπίτια χωρίς βιβλία.

Αυτό είναι το διακύβευμα για τους σημερινούς πιτσιρικάδες: εάν στο σχολείο τους – που μπορεί να είναι στις δυτικές συνοικίες, ή σε κάποια μικρότερη πόλη – θα πάρουν τις γνώσεις, τα εργαλεία και τον τρόπο σκέψης που θα τους βοηθήσουν να προκόψουν σε έναν απαιτητικό κόσμο.

Είναι ικανοί να το απαιτήσουν, από τους καθηγητές τους και τα συνδικάτα τους, από την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση, πετυχαίνοντας εκεί που απέτυχαν οι προηγούμενες γενιές;

Βασικό εισόδημα: Η διαφορετική απάντηση στην οικονομική κρίση και στην ανισότητα

Συνέντευξη στον Γιάννη Γορανίτη. Δημοσιεύτηκε στο «Βήμα» (Κυριακή 18 Οκτωβρίου 2020).

Η ιδέα του Καθολικού Βασικού Εισοδήματος επανακάμπτει κατά τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης. Θεωρείτε πώς πρόκειται για μια βάσιμη και κυρίως βιώσιμη λύση, κυρίως για την μετά-Covid εποχή; Θα την προτείνατε ως επιλογή και για τη χώρα μας;

Η εισοδηματική ενίσχυση όλων των πολιτών, χωρίς προϋποθέσεις, με ένα ενιαίο ποσό, μπορεί να εφαρμοστεί γρήγορα και αποτελεσματικά. Αυτό καθιστά το βασικό εισόδημα ιδεώδες εργαλείο σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, όπως αυτή που αντιμετωπίσαμε την περασμένη άνοιξη λόγω της πανδημίας. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ εκατομμύρια οικογένειες εισέπραξαν 1.200 δολάρια ανά άτομο το μήνα (συν 500 δολάρια για κάθε παιδί), στο πλαίσιο των μέτρων στήριξης της οικονομίας. Το βοήθημα των 800 ευρώ στην Ελλάδα ήταν σε παρόμοια κατεύθυνση, αλλά λιγότερο γενικευμένο: χορηγήθηκε χωρίς εισοδηματικά κριτήρια, αλλά μόνο σε εργαζόμενους υπό αναστολή σύμβασης εργασίας και μόνο στους κλάδους που πλήττονται. Αντίστοιχα μέτρα εφαρμόστηκαν σε άλλες χώρες. 

Μπορεί το βασικό εισόδημα να αποτελέσει λύση στην μετα-Covid εποχή; Σε μια ανεπτυγμένη οικονομία, το κράτος ήδη δαπανά τεράστια ποσά για επιδόματα και άλλες παροχές (για τους φτωχούς και όχι μόνο), ενώ ταυτόχρονα χορηγεί φορολογικές απαλλαγές αμφιβόλου σκοπιμότητας (για τους πλούσιους κυρίως). Ο εξορθολογισμός της φορολογίας και των κοινωνικών παροχών είναι ούτως ή άλλως αναγκαία, και θα επέτρεπε από σήμερα κιόλας τη θεσμοθέτηση ενός (χαμηλού) βασικού εισοδήματος. Επίσης αναγκαία είναι η καταπολέμηση της φοροαποφυγής των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, και της φοροδιαφυγής των μικρών: η δίκαιη φορολόγηση όλων θα τροφοδοτούσε τον κουμπαρά από τον οποίο χρηματοδοτείται το βασικό εισόδημα. Το ίδιο και η ορθολογικότερη φορολόγηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας, των ρυπογόνων δραστηριοτήτων κτλ. Συνεπώς, κάποιο βασικό εισόδημα είναι ήδη εφικτό, και νομίζω ότι θα ήταν καλή ιδέα να κινηθούμε προσεκτικά προς τα εκεί.

Η λέξη «προσεκτικά» είναι κλειδί. Η χώρα μας υπέστη οικονομική καθίζηση την περασμένη δεκαετία. Το παραγωγικό της μοντέλο απεδείχθη όχι μόνο ξεπερασμένο, αλλά και ευάλωτο σε μια κρίση σαν αυτή του κορωνοϊού. Η επιτάχυνση της ανάπτυξης, για να είναι βιώσιμη (και δίκαιη), θα πρέπει να στηρίζεται στη μετάβαση σε ένα δυναμικότερο, εξωστρεφές παραγωγικό μοντέλο. Ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο χρειάζεται ένα διαφορετικό κοινωνικό κράτος, που να επενδύει στο ανθρώπινο κεφάλαιο: στη θεαματική αναβάθμιση των δεξιοτήτων (μαθητών και φοιτητών, εργαζομένων και ανέργων), σε υπηρεσίες ποιότητας προσιτές σε όλους (βρεφονηπιακοί σταθμοί, υπηρεσίες υγείας, Βοήθεια στο Σπίτι κτλ.) Οι πόροι του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης που θα εισρεύσουν στη χώρα είναι μια τεράστια ευκαιρία, ίσως η τελευταία.

Είναι προτεραιότητα το βασικό εισόδημα σε ένα τέτοιο πλαίσιο; Όχι, εάν αυτό σημαίνει ότι θα στερήσει πόρους από την περίθαλψη, την κατάρτιση, την κοινωνική φροντίδα. Ναι, εάν εντάσσεται στον αναγκαίο εξορθολογισμό και τον εκσυγχρονισμό των κοινωνικών παροχών (και φορολογικών ελαφρύνσεων) που ήδη χορηγούνται. Και μόνο ως κοινή πολιτική της ΕΕ.

Η σταδιακή θεσμοθέτηση ενός (ευρωπαϊκού) βασικού εισοδήματος για όλους θα μπορούσε να γίνει κατά ηλικίες. Ένα πρώτο βήμα θα ήταν το βασικό εισόδημα παιδιών, δηλ. το καθολικό επίδομα παιδιού, όπως ισχύει σε 18 από τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ. Ένα δεύτερο βήμα θα ήταν το βασικό εισόδημα ηλικιωμένων, δηλ. η καθολική βασική σύνταξη, όπως εφαρμόζεται στη Δανία, στην Ολλανδία, στον Καναδά και αλλού.

Προκειμένου να εφαρμοστεί σωστά το Καθολικό Βασικό Εισόδημα, θα πρέπει να αναθεωρηθεί συνολικά η επιδοματική πολιτική. Πώς πιστεύετε ότι θα λειτουργήσει αυτό ειδικά σε χώρες όπως η δική μας;

Όπως γράφω παραπάνω, η αναθεώρηση της επιδοματικής πολιτικής είναι ούτως ή άλλως αναγκαία, ανεξαρτήτως βασικού εισοδήματος. Μια χώρα που ξοδεύει το 18% του ΑΕΠ για τις συντάξεις, αλλά αφήνει το 90% των ανέργων χωρίς εισοδηματική στήριξη, μάλλον κάτι δεν κάνει σωστά. Ο αναπροσανατολισμός της κοινωνικής δαπάνης είναι όμως αδύνατος όσο παραμένει ισχυρός ο (διαχρονικός και διακομματικός) συνασπισμός της χρεωκοπίας. Ο θλιβερός διαγκωνισμός πολιτικών και δικαστών για την αποκατάσταση των απωλειών των υψηλοσυνταξιούχων (οι οποίοι υπέστησαν τις μεγαλύτερες περικοπές, για συντάξεις που οι περισσότεροι δεν είχαν πληρώσει με τις εισφορές τους), υπό τις επευφημίες των δημοσιογράφων και της κοινής γνώμης, είναι καταστροφικός: αυξάνει τις σημερινές αδικίες και τις ανισότητες, και στέλνει στο μέλλον το λογαριασμό για τις υπερβολές του παρελθόντος, τινάσσοντας στον αέρα την πρόοδο που σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια. Υπό αυτές τις συνθήκες, όχι – δεν είναι εφικτή η αναθεώρηση της επιδοματικής πολιτικής.

Ποια είναι τα συμπεράσματα από την εφαρμογή του UBI στη Φινλανδία; Θεωρείτε ότι τα κατώτερα των προσδοκιών αποτελέσματα, θα λειτουργήσουν ανασταλτικά για την επέκταση των δοκιμών του;

Δεν συμμερίζομαι την εκτίμηση ότι τα αποτελέσματα του φινλανδικού πειράματος για το βασικό εισόδημα (Νοέμβριος 2017 – Οκτώβριος 2018) ήταν «κατώτερα των προσδοκιών». Το πείραμα συνέκρινε τη συμπεριφορά των δικαιούχων βασικού εισοδήματος με αυτή της ομάδας ελέγχου (όσων εισέπρατταν προνοιακά επιδόματα και συμμετείχαν σε προγράμματα απασχόλησης). Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν ότι οι πρώτοι είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να εργαστούν (28% έναντι 25%), επί περισσότερες ημέρες (78 έναντι 73). Επί πλέον, η βασικότερη επίδραση του βασικού εισοδήματος στη Φινλανδία καταγράφηκε στην ψυχική υγεία (22% ανέφεραν κατάθλιψη, έναντι 32% στην ομάδα ελέγχου), καθώς και στην ικανοποίηση από τη ζωή (μέσο σκορ 7,3 έναντι 6,8). Δεν είναι και λίγο αυτό. Η οικονομική ανασφάλεια στρεσάρει τους ανθρώπους, και τους παρασύρει σε λάθη που τα πληρώνουν ακριβά, βυθίζοντάς τους ακόμη περισσότερο στην οικονομική ανασφάλεια. Το βασικό εισόδημα σπάει αυτόν τον φαύλο κύκλο. Μόνο και μόνο για αυτό, αξίζει να εξεταστεί σοβαρά.

Η μηχανή του ανέμου

Απόσπασμα (κεφάλαια 34-36) από το μυθιστόρημα του Wu Ming 1 "La macchina del vento". Torino: Εκδόσεις Einaudi. Δημοσιεύτηκε στο «Περιοδικό των Βιβλίων / The Books' Journal» (Ιούλιος 2020).

34.

Ίσως να μου έπαιξε παράξενο παιγνίδι εκείνη η χαλάρωση, ή ίσως και εγώ, σαν τον Τζάκομο, να μην μπόρεσα άλλο να τα κρατάω όλα μέσα μου. Όπως και να είναι, μια μέρα παρά λίγο (επικίνδυνα λίγο) να τους διηγηθώ τα ονειροπολήματά[1] μου. Εν μέρει τα διηγήθηκα όντως, αν και τους άφησα να πιστέψουν ότι ήταν παιγνίδι, μια αθώα ψυχαγωγία[2].

Συνέβη στις 25 Ιουλίου, μια Πέμπτη. Εδώ και λίγο καιρό, τα πρωινά πηγαίναμε για μπάνιο στην Κάλα Ροσσάνο. Ήταν ένας όρμος ανάμεσα στο λιμάνι και σε ένα βραχώδες ύψωμα, τον διέσχιζε το μονοπάτι που οδηγούσε στο νεκροταφείο. Η παραλία είχε σχήμα μισοφέγγαρου, είχαμε την άδεια να μένουμε δύο ώρες, επιτηρούμενοι από τη στεριά και από τη θάλασσα. Αφήναμε τα κόκκινα βιβλιάρια σε έναν αστυνομικό στην παράγκα της εισόδου. Όση ώρα ήμαστε εκεί, μια βάρκα με μηχανή έμενε αγκυροβολημένη στο όριο του όρμου, με μέσα δύο ενόπλους. Συχνά οι δύο ένοπλοι ήταν οι αδελφοί Κιαραμαντέζι. Ντυμένοι στα μαύρα μέσα στον ήλιο, ψαρεύανε και μας κοιτάζανε μουτρωμένοι, πάντα έτοιμοι να μας ριχτούν με το παραμικρό πρόσχημα. Τους αγνοούσαμε με αρκετή ευκολία: κάναμε αγώνες κολύμβησης, αστεία στο νερό και κάστρα στην άμμο, σαν παιδιά. πάνω απ’ όλα, κάναμε ηλιοθεραπεία[3]. Πολλοί εκτοπισμένοι υπέφεραν από ρευματισμούς ή χειρότερα, η ηλιοθεραπεία ανακούφιζε τον πόνο.

Θυμάμαι την κομμουνίστρια Καμίλλα Ραβέρα[4]. Κτυπημένη από κάποια αδιευκρίνιστη αρρώστεια, την άνοιξη μετά βίας έβγαινε από το κτίριο. Της είχαν παραχωρήσει ένα δωματιάκι, αρχικά προορισμένο για την επιστάτρια, και έμενε σχεδόν συνέχεια στο κρεβάτι, παραπονιόταν για αδυναμία και ζαλάδες. Τα περισσότερα από τα φαγητά που δοκίμαζε της προκαλούσαν ενοχλήσεις, ιδίως το ψωμί και τα ζυμαρικά, και έτσι τρεφόταν με ρύζι, λαχανικά, φρούτα, και σχεδόν τίποτε άλλο. Οι ελλείψεις του Ιουνίου την είχαν ταλαιπωρήσει πολύ περισσότερο από εμάς: χειρότερα από εκείνη ήταν μόνο οι φθισικοί βαριάς μορφής.

Όμως με το που ήρθε το καλοκαίρι η Ραβέρα βγήκε από το κτίριο, στο πλευρό του Τερρατσίνι[5], και ήρθε στην Κάλα Ροσσάνο. Ήταν χλωμή και αδύνατη, αλλά λίγες εβδομάδες στην παραλία, σε μια ξαπλώστρα, της έφτασαν για να ανακτήσει εκτός από το χρώμα της και τη συνηθισμένη της ευδιαθεσία.

Μια μέρα με αεράκι και αφρισμένα κύματα βρήκαμε τη θάλασσα γεμάτη μέδουσες. Ανεξιχνίαστα ζώα, αποτελούμενα σχεδόν αποκλειστικά από νερό. Ομπρέλλες φτιαγμένες από βροχή, σαν οφθαλμαπάτες[6] που επιπλέουν, κινούμενες φιγούρες του Μαγκρίττ. Τα πλοκάμια τους εξαπέλυαν ένα δηλητήριο που πόναγε. Θυμάμαι ένα ξαδελφάκι μου που το τσίμπησε μέδουσα κάποιο μακρινό καλοκαίρι στο Πόρτο Γκαριμπάλντι. Τα μεγαλύτερα παιδιά με είχαν μάθει ένα κόλπο, και το έθεσα σε εφαρμογή. «Έλα εδώ Νίνο, άσ’το πάνω μου.» Του κατούρησα το πόδι. Δεν πέτυχε το κόλπο.

Για να μπορούν να κολυμπάνε χωρίς κίνδυνο, οι εκτοπισμένοι έπιαναν τη μια μέδουσα μετά την άλλη, και τις πέταγαν σε ένα σωρό στην άμμο. Τουλάχιστον σαράντα μέδουσες, ζωντανές, σε επιθανάτια αγωνία. Μέδουσες που βογκούσαν σιωπηλές, τα πλοκάμια να κουνάνε στον αέρα, στον ήλιο που τις σκότωνε.

Η σκηνή μου προκάλεσε αηδία[7], και σχολίασα: «Τουλάχιστον ο Περσέας το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας το έβαλε σε έναν σάκο ...»

Ο Ερνέστο Ρόσσι[8], που όχι απλώς είχε συμμετάσχει στο κυνήγι αλλά και είχε καθήσει δίπλα στο σωρό χωρίς την παραμικρή απέχθεια, παραξενεύτηκε και με ρώτησε: «Τι κατάληξη είχε εκείνο το μακάβριο εύρημα; Πήγα στο λύκειο, και έχω στο μυαλό το άγαλμα του Τσελλίνι, αλλά την ιστορία, εννοώ με λεπτομέρειες, δεν τη θυμάμαι ...»

Κάθησα ωκλαδόν δίπλα του, και κοιτάζοντας τη γαλάζια θάλασσα, άρχισα να εξηγώ: «Πρώτα-πρώτα να πούμε ότι από τον ανοιχτό λαιμό της Μέδουσας βγήκαν, σαν σε τοκετό, ο Πήγασος το φτερωτό άλογο, και ένας γίγαντας ονόματι Χρυσάωρ. Ο Περσέας έβαλε το κεφάλι στον σάκο, με πρόθεση να το χαρίσει στην Αθηνά. Το κεφάλι με τα γουρλωμένα μάτια ήταν όπλο, αρκούσε να το στρέψει προς κάποιον εχθρό για να τον πετρώσει, και μια μπούκλα από τα μαλλιά-ερπετά αρκούσε για να αποκρούσει ολόκληρο στράτευμα.»

«Θα ερχόταν κουτί στους Εγγλέζους στην Δουνκέρκη» σχολίασε ο Ρόσσι. «Και θα τους ερχόταν κουτί τώρα.»

Πράγματι, εδώ και δύο εβδομάδες ήταν σε εξέλιξη η Μάχη της Μάγχης, ανάμεσα σε βρετανικά και γερμανικά αεροπλάνα.

«Ο Περσέας» συνέχισα «μάζεψε το αίμα της Μέδουσας, ή μάλλον θα μπορούσαμε να πούμε τα αίματα, γιατί ήταν δύο, και είχαν μαγικές ιδιότητες: εκείνο που έρρεε από τη δεξιά πλευρά του σώματος μπορούσε να αναστήσει νεκρούς, ενώ εκείνο από την αριστερή πλευρά ήταν ισχυρότατο δηλητήριο. Έπειτα ο ήρωας ανέβηκε στη ράχη του Πήγασου και πέταξε.»

«Και ο άλλος τύπος, ο γίγαντας;»

«Πήρε το δρόμο του, είναι άλλη ιστορία. Αργότερα, καθώς ο Περσέας και ο Πήγασος πέταγαν πάνω από τις ακτές του Κέρατος της Αφρικής, είδαν ένα θαλάσσιο τέρας. Ο Ψευδο-Απολλόδωρος χρησιμοποιεί τη λέξη κήτος[9], που πάει να πει φάλαινα ...»

«Ή μεγάλος καρχαρίας, ναι. Όπως cetus στα λατινικά.»

«Ακριβώς. Εκείνο το κήτος[10] ήταν έτοιμο να καταβροχθίσει μια κοπέλα δεμένη σε ένα σκόπελο. Ο Πήγασος εφόρμησε και ο Περσέας, χρησιμοποιώντας τα μάτια της Μέδουσας, πέτρωσε το τέρας. Η κοπέλα που σώθηκε ονομαζόταν Ανδρομέδα, και πιο ύστερα έγινε γυναίκα του.»

«Μα γιατί ήταν δεμένη σε ένα σκόπελο;»

«Μεγάλη ιστορία, θα μας απομακρύνει από τη Μέδουσα. Φτάνει να πούμε ότι είχε ανάμειξη ο Ποσειδώνας, δικό του ήταν το τέρας. Όταν η Αθηνά πήρε το κομμένο κεφάλι, τη στερέωσε στην ασπίδα της για να κτυπά τους εχθρούς σε ώρα ανάγκης.»

«Συγχαρητήρια για τη μνήμη, ή μάλλον για τη λογιοσύνη! Είναι σαφές ότι δεν τα σπούδασες μόνο στο γυμνάσιο αυτ ...»

Μια σκιά κάλυψε τον ήλιο. «Σας άκουσα να μιλάτε για μυθολογία. Να έρθω κι εγώ στην παρέα;»

Ήταν ο Σπινέλλι[11]. Κάθησε και εκείνος ωκλαδόν δίπλα στο σωρό με τις ετοιμοθάνατες μέδουσες, που οδύρονταν στην πιο απόλυτη σιωπή.

Ο Ρόσσι ξανάπιασε την κουβέντα. «Ήμουν έτοιμος να σε ρωτήσω τι σπούδασες, Ερμίνιο.»

«Θα έπαιρνα πτυχίο φιλολογίας, στη Μπολώνια. Μετά με συνέλαβαν και δεν έγραψα διπλωματική. Ή μάλλον, είχα γράψει τον πίνακα περιεχομένων και την εισαγωγή, αλλά και πριν με συλλάβουν είχα φασαρίες ...»

«Με τους φασίστες εννοείς;» ρώτησε ο Ρόσσι.

«Με έναν φασίστα. Τον επιβλέποντα καθηγητή μου: τον Γκοφρέντο Κόππολα, ούτε λίγο ούτε πολύ.»

«Τον φιλόλογο;» έκανε ο Σπινέλλι. «Αυτόν τον εμετικό ρατσιστή που γράφει στην τρίτη σελίδα του Ποπού της Ιταλίας[12]»;

«Χαμήλωσε τη φωνή, Αλτιέρο» είπε ο Ρόσσι.

«Δεν φώναξα, και έπειτα είμαστε κόντρα στον άνεμο, ποιος μας ακούει;»

«Ναι, αυτός ακριβώς. Λάβετε υπόψη ότι το πανεπιστήμιο της Μπολώνια ήταν από την αρχή ένα από τα πιο εκφασισμένα της Ιταλίας. Σας διαβεβαιώ ότι σε λίγα μέρη θα βρείτε τέτοια δουλοπρέπεια στο καθεστώς, και τόσο ανελέητο ανταγωνισμό στο ποιος θα φιλήσει περισσότερο και με τα σάλια να του τρέχουν τα πόδια του Φασολάδα[13]».

«Τα πόδια;» γέλασε ο Σπινέλλι. «Εκτιμώ το understatement[14], που λένε οι Εγγλέζοι».

«Ευχαριστώ. Από αυτή την άποψη, ο πρύτανης Γκίτζι είναι αληθινός αγροίκος, και ο Κόππολα αηδιαστικός. Τα θλιβερά παραληρήματά του εναντίον των Εβραίων τα έχετε διαβάσει στον Ποπό, αλλά και στον ακαδημαϊκό χώρο δεν αστειεύεται. Μελετητής επιπέδου, δίχως αμφιβολία, αλλά υποτάσσει τα πάντα στην κολακεία του καθεστώτος. Για παράδειγμα, σε ένα βιβλίο του για τον Καλλίμαχο έφτασε να βάλει έναν παιάνα στον Γκρατσιάνι[15]!»

«Άρα θα πανηγυρίζει αυτές τις μέρες!» σχολίασε ο Ρόσσι.

Πράγματι, στις αρχές Ιουλίου ο στρατηγός Γκρατσιάνι είχε επιστρέψει στη Λιβύη ως διάδοχος του Μπάλμπο[16]: νέος κυβερνήτης και νέος διοικητής του ιταλικού στρατού στη Βόρεια Αφρική.

«Και τι φασαρίες είχες με τον Κόππολα;» ρώτησε ο Σπινέλλι.

«Η ιδέα μου για τη διπλωματική ήταν ‘Η Αδριατική, το Ιόνιο, το Τυρρηνικό Πέλαγος και τα ιταλικά αρχιπέλαγα στους ελληνικούς μύθους’. Αναγκαστικά ο επιβλέπων έπρεπε να είναι εκείνος, που κατείχε την έδρα της ελληνικής φιλολογίας. Και δέχθηκε, μάλιστα στην αρχή ήταν ενθουσιασμένος, αλλά όταν διάβασε τα περιεχόμενα και την εισαγωγή ... Τότε άρχισαν τα προβλήματα. Αυτά που ήθελα να πω εγώ στην διπλωματική εκείνου δεν του άρεσαν με τίποτε.»

«Και τι ήθελες να πεις;»

«Αλήθεια σας ενδιαφέρει;» ρώτησα κοιτάζοντας πρώτα τον ένα και μετά τον άλλο. Δεν θα ήθελα να μακρυγορήσω και να σας κάνω να βαρεθείτε ...»

«Αστειεύεσαι; Στη Βεντοτένε είμαστε! Έχουμε όλο τον χρόνο του κόσμου ...»

Ο χρόνος του κόσμου, ακριβώς.

Και έτσι τους περιέγραψα τον σκελετό της διπλωματικής, και εν τω μεταξύ σκεφτόμουν ότι δεν την είχα ποτέ περιγράψει σε κανέναν. Μου στάθηκε στο λαιμό τον Μάρτιο του ’36.

«Ήθελα να δείξω πώς στους ελληνικούς μύθους οι θάλασσες της Ιταλίας είναι πάντα ανοιχτές και χωρίς σύνορα, και ο διάπλους τους είναι ευκαιρία για απρόσμενες και εντυπωσιακές συναντήσεις ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς, σε διαφορετικές ανθρώπινες φυλές, ανάμεσα σε ανθρώπους και θεούς, ανάμεσα σε ανθρώπους, ζώα και τέρατα. Συναντήσεις που συχνά γίνονται σε συνθήκες ανοιχτής σύγκρουσης, αλλά συχνότερα σε συνθήκες διφορούμενης σύγκρουσης, διαποτισμένης με γοητεία, ή σε συνθήκες υποδοχής, διάθεσης ανάμειξης, ακόμη και ερωτισμού. Ανοιχτή σύγκρουση είναι για παράδειγμα των Αχαιών με τον Πολύφημο, στη Λαχαία[17]. Αντίθετα, διφορούμενη και γεμάτη γοητεία είναι η σύγκρουση του Οδυσσέα με την Κίρκη, εδώ κάτω» και έδειξα με το δάχτυλο το ακρωτήρι πέρα από τη θάλασσα. «Ο Οδυσσέας πρέπει να αντισταθεί στη γοητεία και όταν συναντά τις Σειρήνες, στο Στενό της Μεσσίνης. Όσο για την υποδοχή, μπορούμε να αναφέρουμε τον Αίολο, που φιλοξενεί τον Οδυσσέα επί ένα μήνα στο παλάτι του στο Λίπαρι[18], και προφανώς τη Ναυσικά και τους Φαίακες, που ο Οδυσσέας συναντά στο Ιόνιο όταν ναυαγεί στην Κέρκυρα. Και όλα αυτά εάν περιοριστούμε στην Οδύσσεια. Ήθελα να υπογραμμίσω επίσης ότι σε πολλούς από αυτούς τους μύθους η συνάντηση διά θαλάσσης είναι ευκαιρία για σεξουαλικές σχέσεις όχι μόνο ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς, αλλά και ανάμεσα σε ανθρώπους και μη, σχέσεις που γεννούν πάντοτε καινούρια υβρίδια. Αυτό ήταν το σχέδιο της διπλωματικής μου.»

Στην αρχή σιωπούσαν και οι δύο, τα χείλη μισάνοιχτα. Κράτησε μια στιγμή, μετά ξέσπασαν και οι δύο σχεδόν ταυτόχρονα.

«Χα-χα!» έκανε ο Ρόσσι. «Καλά, πώς σου ήρθε να του προτείνεις κάτι τέτοιο;»

«Χα-χα!» έκανε ο Σπινέλλι. «Το κατάπλασμα τον Κόππολα δεν τον έχω δει ποτέ στη φάτσα, αλλά τον φαντάζομαι να διαβάζει αυτό το πράγμα ...»

«Ξέρω, φέρθηκα απρόσεκτα. Αλλά παρασύρθηκα, μαγεμένος από την πρωτοτυπία και τη δύναμη της ερμηνείας μου. Ή τουλάχιστον, πρωτότυπη και δυνατή φαινόταν σε μένα. Όσο για τη φάτσα, παρόλη τη φλυαρία για την Άρεια φυλή, ο Κόππολα είναι μελαχροινός, σίγουρα έχει πρόγονους Σαρακηνούς, αλλά ορκίζομαι ότι τον είδα να γίνεται πανί.»

«Άρα κατά κάποιον τρόπο θα έπρεπε να σε ευγνωμονεί!» είπε ο Σπινέλλι.

«Αντίθετα τσαντίστηκε, και πολύ μάλιστα. Είπε ότι αυτά που έλεγα ήταν ‘άνευ νοήματος’, ότι αυτό που έχει σημασία όταν μιλάμε για τις θάλασσες της Ιταλίας ήταν ότι είναι ‘της Ιταλίας’, και άρχισε ένα κήρυγμα για τις παραδόσεις της φυλής μας, τσιτάροντας τον Φασολάδα, φλυαρώντας ότι εμείς οι Ιταλοί ‘από την εποχή της Οδύσσειας και νωρίτερα ακόμη’ - έτσι ακριβώς είπε – είμαστε ‘λαός ποιητών, καλλιτεχνών, ηρώων, θαλασσοπόρων, ταξιδευτών’ ... Με λίγα λόγια, για τους φασίστες ο Οδυσσέας ήταν Ιταλός.»

«Ιταλός ήταν ο Πολύφημος, εδώ που τα λέμε ...» είπε ο Ρόσσι.

«Λαός αγίων, ποιητών, και καννιβάλων» απήγγειλε ο Σπινέλλι.

«Τέλος πάντων, μου ζήτησε, ή μάλλον μου υπέδειξε, να αλλάξω τελείως τη δομή της διπλωματικής, έτσι ώστε ‘να αναδείξω την ιταλικότητα της τοποθεσίας των κλασσικών μύθων’. Λίγο μετά με έπιασε η αστυνομία ...»

«Και θα το έκανες;» με ρώτησε ο Σπινέλλι. «Εννοώ θα έγραφες εκείνες τις ηλιθιότητες;»

Πήρα βαθιά ανάσα.

«Ε, είχα μπλέξει άσχημα. Θα μπορούσα να αλλάξω διπλωματική, να απευθυνθώ σε άλλον επιβλέποντα καθηγητή, αλλά θα ήταν ρήξη. Θα τραβούσε πάνω μου την προσοχή, μπορεί ο ίδιος ο Κόππολα να διέδιδε υποψίες για μένα, αν δεν το είχε κάνει ήδη ... Όσο σκέφτομαι ότι με παρακολουθούσαν ήδη! Και εκεί που σκεφτόμουν τι να κάνω, αποφάσισε για λογαριασμό μου η ΟΒΡΑ[19]. Και μου έμεινε ...»

Ο Σπινέλλι και ο Ρόσσι κρέμονταν από τα χείλη μου.

«Αυτή η ιστορία μου έμεινε εδώ» έφερα το χέρι στο Μήλο του Αδάμ. «Και δεν πάει κάτω με τίποτε.»

«Κουράγιο» έκανε ο Ρόσσι, χτυπώντας τα χέρια στους μηρούς. «Εδώ βρισκόμαστε στο Πανεπιστήμιο της Ξερονησούπολης, που είναι καλύτερο από πολλά ανώτατα ιδρύματα της ηπειρωτικής χώρας. Κάνε ότι εξετάζουμε τη διπλωματική σου.»

«Σωστά» είπε ο Σπινέλλι, «σε βλέπω ήδη με άριστα και έπαινο[20]». Μου αρέσει πολύ η προσέγγισή σου στους ελληνικούς μύθους. Μας παρουσιάζει τις θάλασσες της Ιταλίας ως θάλασσες της Ευρώπης.

«Όχι μόνο της Ευρώπης, και της Αφρικής» διευκρίνισα.

Τους είχα γοητεύσει, και ήθελαν κι άλλο.

«Πριν λίγο αναφέρθηκες στον Αίολο και στο φιλόξενο πνεύμα του» είπε ο Ρόσσι. «Αλλά εδώ που βρισκόμαστε, δεν φαίνεται πολύ φιλικός μαζί μας: ο άνεμος μας μαστιγώνει μέρα και νύχτα, και το χειμώνα μας γδέρνει το δέρμα!»

«Όχι μόνο το χειμώνα ...» είπε ο Σπινέλλι. «Αλλά και ο Ποσειδώνας ωραίος εγκληματίας είναι, με τις τρικυμίες του δεν έρχονται πλοία, και οι εκτοπισμένοι φθάνουν στο νησί με το στομάχι στο στόμα.»

«Μισό λεπτό» τους διέκοψα, «ο ένας από τον άλλον έχουν διαφορά.»

Σηκώθηκα όρθιος. Άλλαξε η προοπτική: τώρα τους μιλούσα από πάνω προς τα κάτω.

«Για τον Ποσειδώνα γνωρίζουμε πολλά, και ‘εγκληματίας’ είναι σωστός ορισμός.»

Διηγήθηκα τα άθλια και ανάξια κατορθώματα του θεού της θάλασσας, χωρίς να πηγαίνω πέρα από ό,τι ήταν ήδη γνωστό.

«Με λίγα λόγια» κατέληξα, «εάν πρέπει να του αποδώσω πολιτική τοποθέτηση θα έλεγα ότι ο Ποσειδώνας είναι φασίστας.»

«Ε βέβαια» αναφώνησε ο Αλτιέρο. «Είναι τελείως προφανές. Και ο Αίολος;»

«Για τον Αίολο έχω σκεφτεί κάτι, αλλά ...»

Έτρεμα; Ίσως μόνο μια ριπή ανέμου στην ιδρωμένη μου πλάτη ...

«Μια ιδέα μάλλον αιρετική ...»

Έτρεμα. Το κατάλαβαν;

«Τέλος πάντων, για παιγνίδι είναι» δοκίμασα να πω, «για ψυχαγωγία[21].»

«Για να ακούσουμε!» είπε ο Ερνέστο.

35.

Αφηγήθηκα την ιστορία του Ποσειδώνα θαλασσινού φρουρού της εξορίας, και τον αγώνα του Αιόλου να τον διώξει από το Λίπαρι.

«Σίγουρα ο Ποσειδώνας εγκαταστάθηκε εκεί το φθινόπωρο του ’26, όταν ο φασισμός άνοιξε το στρατόπεδο. Η ιδέα μου είναι ότι ο Αίολος κατάφερε σημαντική νίκη κάποια στιγμή ανάμεσα στις 17 Αυγούστου του ‘28 και στις 27 Ιουλίου του ΄29.»

«Α, ωραία!» έκανε ο Ερνέστο γελώντας. «Πώς έτσι, ανάμεσα στις συγκεκριμένες ημερομηνίες;»

«Η πρώτη είναι της αποτυχημένης απόδρασης του Σπανγκάρο[22]. H δεύτερη της επιτυχημένης των Λούσσου[23], Νίττι[24] και Ροσσέλλι[25].»

Γούρλωσαν τα μάτια. Ξανάπιανα μια ιστορία για την οποία εδώ και καιρό δεν μιλούσε κανείς.

«Μια αυγουστιάτικη μέρα ο Αντόνιο Σπανγκάρο, νεαρός κομμουνιστής από το Ούντινε, παίρνει ένα καρυδότσουφλο και επιχειρεί να αφήσει το νησί, αλλά ο Ποσειδώνας ξεσηκώνει τα κύματα, ο φυγάς κινδυνεύει να πνιγεί, και στο τέλος αποφασίζει να γυρίσει στη στεριά. Οι Φριουλάνοι έχουν φήμη ξεροκέφαλων ανθρώπων, και πράγματι ο Σπανγκάρο είναι αποφασισμένος να μην παραδοθεί, θέλει να δυσκολέψει τους φασίστες. Προτού τον συλλάβουν, μένει κρυμμένος στο νησί πάνω από μήνα.

«Λένε ότι ο Φασολάδας ήταν έξω φρενών» σχολίασε ο Σπινέλλι, «και δεν δυσκολεύομαι να το πιστέψω.»

«Κάποια στιγμή όμως ο Αίολος καταφέρνει να ξαναπάρει το Λίπαρι, και στο τέλος μια απόδραση έχει απόλυτη επιτυχία. Το σχέδιο είναι καλοδουλεμένο: μια βενζινάκατος που ξεκινά από την Τύνιδα μαζεύει τον Λούσσου, τον Νίττι και τον Ροσσέλλι, και όπου φύγει-φύγει. Με τον Ποσειδώνα να περιπολεί στα πέριξ, και εκείνοι οι τρεις θα αποτύγχαναν, όπως ο Σπάνγκαρο, ή όπως ο Στραμούτσι και ο Μαρκαλεόνε. Ο Ποσειδώνας όμως δεν το βάζει κάτω, και οι αψιμαχίες με τον Αίολο συνεχίζονται μέχρι το ’33, όταν η επικράτηση του κυρίου των ανέμων είναι οριστική, και το στρατόπεδο διαλύεται. Ανακεφαλαιώνοντας, ο Αίολος κάνει τη δουλειά του, και αν ο άνεμος φυσάει δυνατά δεν είναι επειδή έχει κάτι εναντίον μας, κάθε άλλο, έχει εναντίον του φασίστα του Ποσειδώνα. Δεν σημαίνει ότι είναι ακριβώς αντιφασίστας, αλλά σίγουρα δεν είναι με τους άλλους.»

Οι φάτσες τους έμοιαζαν με φωτογραφίες: ακίνητες. Τους είχα μαγέψει.

«Ωραίο παιγνίδι αυτό!» είπε ο Ρόσσι, βγαίνοντας από την ακινησία. «Μας τοποθετεί όλους μέσα σε ένα νέο επικό ποίημα. Πώς θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε;»

«Βεντοτενειάδα!» είπε πίσω μας μια χαρούμενη φωνή.

Ήταν ο Λάζαρ Φούντο[26], ο Αλβανός.

Ο Φούντο είχε φτάσει στην Βεντοτένε στο τέλος του χειμώνα. Ήταν 41 ετών, μέσου αναστήματος, ξανθός, για να λέμε την αλήθεια σχεδόν φαλακρός, με σκαμμένο πρόσωπο από το οποίο εξείχαν μύτη και πηγούνι, και τα δύο μυτερά. Δημοσιογράφος, πρώην κομμουνιστής, η διαδρομή του έμοιαζε με εκείνη του Σπινέλλι, αλλά πολύ πιο κοντά στα γεγονότα, δεδομένου ότι ήταν πολύ καιρό στη Ρωσία και είχε κινδυνεύσει στις περίφημες διώξεις του Στάλιν. Εδώ και καιρό είχε έρθει σε ρήξη με τους Αλβανούς κομμουνιστές, και ήταν στη μαύρη λίστα της Διεθνούς ως «τροτσκιστής».

Ήταν και ο Φούντο παθιασμένος με την κλασσική κουλτούρα. Διάβαζε αρχαία ελληνικά, και γυρνούσε με τις τσέπες γεμάτες μικρά κομμάτια χαρτί: στίχοι ποιημάτων, σημειώσεις, αποσπάσματα βιβλίων που έπαιρνε δανεικά από τη βιβλιοθήκη. Κάθε τόσο σταματούσε σκεφτικός, άρχιζε να ψάχνει στις τσέπες, τραβούσε ένα μάτσο χαρτιά, έβρισκε εκείνο που ήθελε, το διάβαζε κινώντας ανεπαίσθητα τα χείλη, το ξανάβαζε στην τσέπη, και μετά ξανάρχιζε το περπάτημα, απορροφημένος από τη σκέψη, χαμένος ποιος ξέρει σε ποια όνειρα.

Τώρα που οι εκδοτικοί οίκοι δημοσιεύουν κείμενα γραμμένα στην εξορία, είναι εύκολο να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι ήταν εύκολο να γράφεις. Κάθε άλλο: μπορούσες να γράφεις μόνο σε ένα τετράδιο που σου έδινε η διεύθυνση του στρατοπέδου, μετά από αίτημά σου. Οι σελίδες ήταν αριθμημένες και απαγορευόταν να τις σκίσεις. Το τετράδιο σου το έδιναν το πρωί και το παρέδιδες το βράδυ, στο δεύτερο προσκλητήριο. Η αστυνομία έλεγχε τις σελίδες μια-μια, και την επομένη σου το ξαναδίνανε. Εάν ήθελες να γράψεις κάτι άλλο, έπρεπε να το κάνεις κρυφά. Έτσι έγραψαν το μανιφέστο τους ο Σπινέλλι και ο Ρόσσι. Αλλά προτρέχω.

«Σας άκουσα χωρίς να το θέλω» είπε ο Φούντο με τα ελαφρώς ανακριβή ιταλικά του. «Εγώ λέω ότι και ο Άρης δεν μπορεί παρά να είναι φασίστας.»

«Φυσικά!» απάντησα αμέσως. «Ο Άρης είναι ο θεός της ωμής ισχύος, των σφαγών, του πολέμου ως αυτοσκοπός. Δεν είναι τυχαίο ότι ο φασισμός τον δοξάζει. Για να είμαστε ακριβείς, ο φασισμός δοξάζει τον Μάρτε, τον αντίστοιχό του στη ρωμαϊκή θρησκεία. Οι δυο τους δεν είναι τελείως ισοδύναμοι, αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Μάρτε είναι ο πατέρας του Ρόμολου, και δείχνει κάπως λιγότερο ηλίθιος ... Αλλά ο Άρης δεν κάθεται να το ψάξει, και κολακεύεται από τους φασιστικούς παιάνες[27].»

«Ε τότε» με παρότρυνε ο Φούντο, «εγώ λέω και η Αθηνά είναι αντιφασίστρια! Στην Οδύσσεια πάει κόντρα στον Ποσειδώνα, και σε άλλους μύθους έρχεται αντιμέτωπη με τον Άρη και τον ταπεινώνει.»

«Βέβαια» απάντησα. «Η Αθηνά δεν μπορεί παρά να είναι αντιφασίστρια. Είναι και εκείνη θεότητα του πολέμου, αλλά με τρόπο διαφορετικό από του Άρη: είναι η θεά των δίκαιων πολέμων. Δηλαδή σαν να λέμε η θεά των επαναστάσεων, έτσι δεν είναι; Είναι η θεά της ευφυΐας ενάντια στην ωμή δύναμη – να γιατί αντιμάχεται και νικά τον Άρη. Είναι προστάτιδα της παραγωγικής εργασίας, άρα του προλεταριάτου. Τέλος, είναι προστάτιδα της ελεύθερης κυριαρχίας της πόλεως[28]. Δεν είναι τυχαίο ότι η Αθήνα ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της.»

«Ξέρεις κάτι;» έκανε ο Ρόσσι. «Με αυτές τις ιστορίες μου έβαλες ιδέες για καλικάντζαρο[29].»

Ο Ερνέστο έλεγε καλικάντζαρους τα σκίτσα του, λαμπρές καρικατούρες που σχεδίαζε πάντα και παντού: στα περιθώρια των εφημερίδων, στο χαρτί περιτυλίγματος του χασάπη, στις πέτρες με κιμωλία κτλ.

«Τέλος χρόνου!» φώναξε ο αστυνομικός από την παράγκα. «Ώρα να φύγουμε από την παραλία.»

Σαν να συνήλθα από λήθαργο, άρχισα πάλι να ακούω τις φωνές, τα γέλια, το θόρυβο του ανέμου και των κυμάτων.

Κοίταξα γύρω μου: οι λουόμενοι μάζευαν τα κουρέλια τους, τίναζαν τις πετσέτες, καθάριζαν τα πόδια τους από την άμμο. Στο πιο απόμακρο άκρο του μισοφέγγαρου της παραλίας είδα τον Ραβαϊόλι, ακίνητο, τελείως ντυμένο. Λίγα μέτρα πιο εκεί ήταν ο Καραμέλλα, με κοντό παντελονάκι και ριγέ φανέλα. Ήταν μακριά, αλλά μου φάνηκε ότι κοίταζαν τη βάρκα των Κιαραμαντέζι. Παρατήρησα και εγώ ότι πλησίαζε στη στεριά. Ο Νέρι και ο Γκαμπριέλλο έρχονταν να βεβαιωθούν ότι όλα ήταν εντάξει, και ίσως να σπρώξουν τους πιο αργούς με κλωτσιές στον πισινό.

Εκείνη τη στιγμή ο άνεμος άρχισε να λυσσομανά.

Την προηγούμενη νύχτα, μετά από πρόταση της Αθηνάς, ο Ερμής συνάντησε τη θεά με τα αστραφτερά μάτια στο Ακρωτήρι του Αιόλου[30], ανάμεσα στα ερείπια της Βίλλας Τζούλια και στο νεκροταφείο. Το νησί ήταν τυλιγμένο στο σκοτάδι. Ο Γαλαξίας χώριζε στα δύο τον ουρανό. Τα αστέρια ξεχώριζαν στο στερέωμα, έμοιαζαν τσούρμο πυγολαμπίδες.

«Αδελφή μου, γιατί συναντιόμαστε ειδικά εδώ;»

«Γιατί θέλω να σου δείξω κάτι. Έχω μια ιδέα.»

«Μια ιδέα για να βγάλουμε από τη μέση τους Αλωάδες;[31]»

«Ναι, και μου την έβαλαν οι ίδιοι. Θυμάσαι τότε που ήθελαν να γεμίσουν τη θάλασσα ρίχνοντας μέσα βουνά;»

«Ξεχνώνται αυτά; Ήμουν δίπλα στον μπαμπά όταν τους τσουρούφλισε.»

«Ωραία, τότε έλα μαζί μου.»

Έχοντας την είσοδο του νεκροταφείου στα δεξιά τους, έκαναν το γύρο του ψηλού τοίχου. Η μεσημβρινή πλευρά έβλεπε στην Κάλα Ροσσάνο. Κατέβαιναν σε εκείνη την κατεύθυνση, έχοντας περπατήσει κάπου 20 μέτρα, όταν η Αθηνά σταμάτησε.

«Το έχεις ποτέ προσέξει αυτό;» ρώτησε τον Ερμή, δείχνοντας έναν μεγάλο βράχο στην άκρη του γκρεμού.

Μετά του εξήγησε το σχέδιο.

«Μου αρέσει!» είπε ο φτερωτός θεός.

«Εμείς θα είμαστε εκεί, περιμένοντας να φτάσουν στο σωστό σημείο. Θα δώσουμε σήμα στον Αίολο και θα χτυπήσουμε. Θα ξεμπερδέψουμε μια και καλή με αυτούς τους δύο, θα δεις.»

36.

Ο άνεμος φυσούσε όλο και πιο δυνατά, τόσο που μας έκανε να τρικλίζουμε. Κάποιος έβαλε μια φωνή, και ριχτήκαμε στη γη, ενώ στην παραλία σχηματίστηκε ένας στρόβιλος, που άρχισε να μεγαλώνει, τινάζοντας στον αέρα πετσέτες, σανδάλια, ψάθινα καπέλα – και μέδουσες. Είδα τις μέδουσες, πλάσματα του νερού, να χορεύουν στον αέρα. Πλάφ! έκανε μια, πηγαίνοντας να κολλήσει στην παράγκα της εισόδου της παραλίας. Στην ακτή σηκώνονταν κύματα κακά, ταρακουνούσαν τη βάρκα των Κιαραμαντέζι, ο Γκαμπριέλλο φώναζε, ενώ ο Νέρι κατάχλωμος συγκρατούσε σπασμούς εμετού. Ποιος από τους δύο ήταν ο Ώτος και ποιος ο Εφιάλτης; Πάντως με τα πολλά κατάφερναν να κινήσουν τη βάρκα, και είχαν πλέον φτάσει κοντά στη στεριά, στο πιο απόμακρο άκρο του μισοφέγγαρου της παραλίας, εκεί που λίγο πριν είχα δει τον Ραβαϊόλι.

«Αν ο Αίολος είναι μαζί μας» φώναξε ο Ρόσσι μέσα στον χαλασμό[32], «παράξενο τρόπο έχει να το δείχνει!»

Ακριβώς εκείνη τη στιγμή ακούστηκε ένα μπουμ-μπουμ[33]. Σηκώσαμε το βλέμμα: από τον γκρεμό στην άκρη του νεκροταφείου κατρακυλούσε μια τεράστια πέτρα, που με ένα τελευταίο γκελ πήρε ύψος, - στην τροχιά της ήταν η βάρκα.

«Όοοχιιι!» φώναξε ο Ώτος, ή ίσως ο Εφιάλτης.

Κράχ! έκανε ο μετεωρίτης, πετυχαίνοντας τη βάρκα στο σταυρό και διαλύοντάς την, κάνοντας κομμάτια τα κόκκαλα των Αλωάδων.

Την ίδια στιγμή ο άνεμος σταμάτησε να φυσάει.

Εγώ, ο Ρόσσι, ο Σπινέλλι και ο Φούντο κοιταχτήκαμε κατάπληκτοι. Υπήρχαν παντού μέδουσες. Οι άλλοι σηκώνονταν ζαλισμένοι, ήδη μερικοί πλησίαζαν προς τη βάρκα, που είχε μεταβληθεί σε ένα σωρό από ξύλα, σώματα, αίματα, βογγητά, και μαύρα πουκάμισα.

Ο αστυνομικός της παράγκας σφύριξε με τη σφυρίχτρα καλώντας σε βοήθεια.

Ο πρώτος που μίλησε ήταν ο Σπινέλλι.

«Ερνέστο, τι έλεγες πριν λίγο για τον Αίολο;»

---

[1] Rêveries: γαλλικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[2] Divertissement: γαλλικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[3] Elioterapia στο κείμενο (ΣτΜ).

[4] Camilla Ravera (1889-1988): συνιδρύτρια του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΙΚΚ) το 1921, διαγράφτηκε το 1939 (μαζί με τον Umberto Terracini – βλ. παρακάτω) επειδή πήρε θέση κατά του Συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότωφ, έγινε πάλι δεκτή στο κόμμα το 1945, εξελέγη δύο φορές βουλευτής του ΙΚΚ (1948-1958), έγινε η πρώτη Ιταλίδα που ονομάστηκε διά βίου μέλος της Γερουσίας από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Sandro Pertini το 1982 (ΣτΜ).

[5] Umberto Terracini (1895-1983): ιστορικό στέλεχος του ΙΚΚ (αν και από θέσεις «κριτικής αυτονομίας»), βουλευτής το Μεσοπόλεμο (1921-1924), αντιπρόεδρος (1946) και στη συνέχεια πρόεδρος (1947) της Συντακτικής Συνέλευσης, γερουσιαστής από την ίδρυση της Ιταλικής Δημοκρατίας το 1948 έως τον θάνατό του το 1983 (ΣτΜ).

[6] Trompe-l'œil: γαλλικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[7] Scaréz: σε διάλεκτο (και μετά στα ιταλικά: ribrezzo) στο κείμενο (ΣτΜ).

[8] Ernesto Rossi (1897-1967): στέλεχος της αντιφασιστικής οργάνωσης «Δικαιοσύνη και Ελευθερία» και του Κόμματος της Δράσης, συντάκτης μαζί με τον Altiero Spinelli (βλ. παρακάτω) και τον Eugenio Colorni του Μανιφέστου της Ventotene («Για μια Ευρώπη ελεύθερη και ενωμένη») το 1941, ιδρυτικό στέλεχος του Ριζοσπαστικού Κόμματος το 1955 (ΣτΜ).

[9] Ελληνικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[10] Λατινικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[11] Altiero Spinelli (1907-1986): μέλος του ΙΚΚ μέχρι τη διαγραφή του το 1937, στέλεχος του Κόμματος της Δράσης, συντάκτης του Μανιφέστου της Ventotene το 1941, ιδρυτής του Ευρωπαϊκού Φεντεραλιστικού Κινήματος, Ευρωπαίος Επίτροπος Βιομηχανίας (1970-1976), εξελέγη ως ανεξάρτητος με τα ψηφοδέλτια του ΙΚΚ στην Ιταλική Βουλή (1976-1983) και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (1979-1986) (ΣτΜ).

[12] Στην αργκώ των εκτοπισμένων αντιφασιστών, η εφημερίδα του καθεστώτος («Popolo d’Italia») μετατρέπεται σε «Popò d’Italia» (ΣτΜ).

[13] Στην ίδια αργκώ, το παρατσούκλι του Μουσσολίνι είναι «Pasta e fagioli» δηλαδή «ζυμαρικά με φασόλια» (ΣτΜ).

[14] Αγγλικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[15] Rodolfo Graziani (1882-1955): κατακτητής της Λιβύης (1921-1931), υπεύθυνος για τα αντίποινα κατά της αντίστασης στην ιταλική κατοχή της Αιθιοπίας (1935-1937), τα οποία του χάρισαν την ονομασία «χασάπης του Φεζάν», και μια θέση στον κατάλογο των εγκληματιών πολέμου της σχετικής επιτροπής του ΟΗΕ, ενώ στην Ιταλία καταδικάστηκε σε κάθειρξη 19 ετών για συνεργασία με τους ναζί, έμεινε στη φυλακή 4 μήνες, εντάχθηκε στο νεοφασιστικό κόμμα, του οποίου έγινε επίτιμος πρόεδρος (ΣτΜ).

[16] Italo Balbo (1896-1940): ηγετικό στέλεχος του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος, εκ των επικεφαλής της Πορείας στη Ρώμη (1922), διοικητής της φασιστικής πολιτοφυλακής, κυβερνήτης της Λιβύης (1934-1940), το αεροπλάνο του καταρρίφθηκε κατά λάθος από φίλια πυρά στο Τομπρούκ (ΣτΜ).

[17] Isola Lachea: το μεγαλύτερο από τα νησιά του Αρχιπελάγους των Κυκλώπων στα ανοιχτά της Σικελίας (ΣτΜ).

[18] Lipari: το μεγαλύτερο από τα «Νησιά του Αιόλου» στα ανοιχτά της Σικελίας, βορειοδυτικά της Μεσσίνης (ΣτΜ).

[19] Organizzazione per la Vigilanza e la Repressione dell'Antifascismo: «Οργανισμός Επαγρύπνησης και Καταστολής του Αντιφασισμού», μυστική αστυνομία του φασιστικού καθεστώτος (ΣτΜ).

[20] Magna cum laude: λατινικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[21] Divertissement: γαλλικά στο κείμενο (ΣτΜ).

[22] Antonio Spangaro: κομμουνιστής εξόριστος από την πόλη του Ούντινε, στην περιφέρεια του Φρίουλι (ΒΑ Ιταλία). Απέδρασε από τη φυλακή πριονίζοντας τα κάγκελα του κελιού και δένοντας κόμπους το ύφασμα του σεντονιού. Συνελήφθη μετά από λίγες μέρες (ΣτΜ).

[23] Emilio Lussu (1890-1975): πολιτικός και συγγραφέας, ιδρυτής του Κόμματος Δράσης της Σαρδινίας, στέλεχος της αντιφασιστικής οργάνωσης «Δικαιοσύνη και Ελευθερία» (1929-1943), του Κόμματος της Δράσης (1943-1947) του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΙΣΚ) (1947-1964), του ΙΣΚ Προλεταριακής Ενότητας (1964-1972), γερουσιαστής από την ίδρυση της Ιταλικής Δημοκρατίας το 1948 έως το 1968 (ΣτΜ).

[24] Francesco Fausto Nitti (1899-1974): στέλεχος της αντιφασιστικής οργάνωσης «Δικαιοσύνη και Ελευθερία», πολέμησε με το βαθμό του Ταγματάρχη στον Ισπανικό Εμφύλιο στο πλευρό των Δημοκρατικών, και μετά στη Γαλλία στο πλευρό των Μακί, μετά τον πόλεμο διηύθυνε το περιοδικό της ANPI, της οργάνωσης των αγωνιστών της αντίστασης (ΣτΜ).

[25] Carlo Alberto Rosselli (1899-1937): διανοούμενος και πολιτικός, εμπνευστής του «φιλελεύθερου σοσιαλισμού» (μιας ρεφορμιστικής, μη μαρξιστικής φιλοσοφίας που εμπνεύστηκε από το βρετανικό Εργατικό Κόμμα), ιδρυτής της οργάνωσης «Δικαιοσύνη και Ελευθερία», πολέμησε στον Ισπανικό Εμφύλιο στο πλευρό των Δημοκρατικών, δολοφονήθηκε μαζί με τον αδελφό του εξόριστος στη Γαλλία από πράκτορες του φασιστικού καθεστώτος (ΣτΜ).

[26] Llazar (Zai) Fundo (1899-1944): κομμουνιστής, αργότερα σοσιαλδημοκράτης, δημοσιογράφος και συγγραφέας, ιδρυτής της Κομμουνιστικής Ομάδας της Κορυτσάς (1928), μέλος της Κομιντέρν και της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας, ταξίδεψε μαζί με τον Γκεόργκι Δημητρώφ από το Βερολίνο στη Μόσχα μετά τη δίκη της Λειψίας για την πυρκαγιά του Ράιχσταγκ (1933), οργάνωσε την αποστολή Αλβανών εθελοντών στον Ισπανικό Εμφύλιο, οπότε άρχισε να παίρνει αποστάσεις από την πολιτική του Στάλιν, διαγράφηκε από το κόμμα και καταδικάστηκε σε θάνατο στις δίκες της Μόσχας (1938), του δόθηκε χάρη με παρέμβαση του Δημητρώφ, επέστρεψε στην Αλβανία (1938), συνελήφθη από τους Ιταλούς ως αντιστασιακός (1941), εξορίστηκε στην Βεντοτένε, επέστρεψε στα Βαλκάνια (1943), εντάχθηκε σε μια ομάδα Κοσοβάρων που πολεμούσαν τους φασίστες, συνελήφθη από παρτιζάνους του Τίτο, εκείνοι τον παρέδωσαν στους παρτιζάνους του Εμβέρ Χότζα, με διαταγή του οποίου βασανίστηκε και εκτελέστηκε (ΣτΜ).

[27] Corifei στο κείμενο (ΣτΜ).

[28] Pòleis στο κείμενο (ΣτΜ).

[29] Pupazzo στο κείμενο (ΣτΜ).

[30] Punta Eolo στο κείμενο (ΣτΜ).

[31] Ο Εφιάλτης και ο Ώτος: σύμφωνα με την Οδύσσεια, γιοι του Ποσειδώνα και της Ιφιμεδείας, που τον είχε ερωτευθεί και πηγαίνοντας στην ακροθαλασσιά έπαιρνε νερό και το έχυνε στον κόλπο της για να μείνει έγκυος (ΣτΜ).

[32] Marasma στο κείμενο (ΣτΜ).

[33] Burubùm burubùm στο κείμενο (ΣτΜ).