Δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (Σάββατο 21 Αυγούστου 2021).
Ένας χρήσιμος τρόπος αξιολόγησης της συμβολής της οικονομίας περιστασιακής απασχόλησης (gig economy) σε μια ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς αφορά τη διάκριση, που προτείνει η Mariana Mazzucato και άλλοι, μεταξύ της δημιουργίας αξίας και της απόσπασης αξίας. Η πρώτη είναι παίγνιο θετικού αθροίσματος: προσθέτει αξία, αυξάνει τον πλούτο, ανοίγει δρόμους για βελτιώσεις στο βιοτικό επίπεδο των πολλών. Η δεύτερη συνιστά παίγνιο μηδενικού αθροίσματος: η οικονομική επιτυχία ορισμένων επιτυγχάνεται εις βάρος άλλων, χωρίς αύξηση της ευημερίας του συνόλου. (Ορισμένα είδη απόσπασης αξίας μπορούν ακόμη και να συντελέσουν σε συνολική υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου: το οργανωμένο έγκλημα, για παράδειγμα, οδηγεί στον πλουτισμό ορισμένων ανθρώπων με αντίτιμο την καταστροφή ανθρώπινων ζωών, τη λεηλασία ή την υποβάθμιση φυσικών πόρων, τη διάβρωση κοινοτήτων, την υπονόμευση των μακροπρόθεσμων οικονομικών προοπτικών.)
Όπως συμβαίνει συχνά, η διάκριση δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρη: οι πλατφόρμες μπορεί να περιλαμβάνουν τόσο τη δημιουργία αξίας όσο και την απόσπαση αξίας. Οι πλατφόρμες ενοικίασης καταλυμάτων δημιουργούν αξία όταν φέρνουν σε επαφή κατοίκους της πόλης, που παραχωρούν το διαμέρισμά τους όταν οι ίδιοι δεν το χρησιμοποιούν, με ταξιδιώτες που προτιμούν τη θαλπωρή ενός σπιτιού αντί το δωμάτιο ξενοδοχείου. Όμως αποσπούν αξία, είτε ηθελημένα είτε όχι, όταν προσελκύουν αδίστακτους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων οι οποίοι μεταφέρουν τα περιουσιακά τους στοιχεία στην πλατφόρμα για να παρακάμψουν τους κανονισμούς ασφαλείας, τη νομοθεσία απασχόλησης ή τις φορολογικές υποχρεώσεις. Οι πλατφόρμες παροχής υπηρεσιών μεταφοράς για ιδιώτες προσδίδουν αξία όταν φέρνουν σε επαφή οδηγούς που διαθέτουν επιπλέον χώρο (και χρόνο), με επιβάτες που εκτιμούν την άνεση της μεταφοράς τους από πόρτα σε πόρτα και τις πληροφορίες που παρέχονται από τις αξιολογήσεις των οδηγών. Ωστόσο, αποσπούν αξία όταν αδυνατούν να αξιολογήσουν την ποιότητα οδηγών και οχημάτων ή, αντίστροφα, όταν διατηρούν χαμηλά τα κόμιστρα συμπιέζοντας τους μισθούς.
Ομοίως, οι πλατφόρμες διανομής φαγητού δημιουργούν αξία όταν συνδέουν κουζίνες εστιατορίων με πελάτες που προτιμούν να τρώνε στο σπίτι (ή δεν μπορούν να βγουν από το σπίτι, όπως κατά τη διάρκεια της πανδημίας). Ωστόσο, αποσπούν αξία όταν διατηρούν τις τιμές χαμηλές μέσω της συμπίεσης των περιθωρίων κέρδους των εστιατορίων, ή όταν μεταχειρίζονται τους εργαζόμενους στην διανομή ως «αυτοαπασχολούμενους», υπεύθυνους για τις δικές τους κοινωνικές εισφορές, την ασφάλιση εργατικού ατυχήματος, ακόμη και για τα έξοδα συντήρησης της μοτοσυκλέτας τους.
Η δημόσια πολιτική έχει σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει: μπορεί να εξαλείψει τις πιο ακραίες περιπτώσεις απόσπασης αξίας, να τιμωρήσει άλλες, και να ανταμείψει πρακτικές δημιουργίας αξίας. Στην περίπτωση των πλατφορμών καταλυμάτων, οι κυβερνήσεις (σε κεντρικό ή τοπικό επίπεδο) έχουν θέσει όρια στον αριθμό των ακινήτων που μπορούν να προσφέρουν οι ιδιοκτήτες μέσω της πλατφόρμας ή στο χρονικό διάστημα κατά το οποίο μπορεί να μισθωθεί ένα διαμέρισμα ή ένα σπίτι. Για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες σπιτιών στο Άμστερνταμ μπορούν να νοικιάσουν το σπίτι τους μόνο για 30 νύχτες ετησίως, εκτός εάν έχουν λάβει ειδική άδεια.
Στην περίπτωση των πλατφορμών μεταφορικών υπηρεσιών, οι πλατφόρμες αγωνίστηκαν για να διατηρήσουν το δικαίωμα να μην αντιμετωπίζονται οι οδηγοί ως υπάλληλοι, το οποίο θα ήταν επιζήμιο για το επιχειρηματικό τους μοντέλο. Στις ΗΠΑ, έχουν σημειώσει επιτυχίες. Τον Νοέμβριο του 2020, η πλειοψηφία των ψηφοφόρων στην Καλιφόρνια ενέκρινε την Πρόταση 22, ένα δημοψήφισμα υπό την αιγίδα των Uber, Lyft και άλλων πλατφορμών, οι οποίες φέρονται να δαπάνησαν πάνω από 200 εκατομμύρια δολάρια για την εκστρατεία. Η Πρόταση 22 επιτρέπει στις πλατφόρμες να συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν τους οδηγούς ως ανεξάρτητους συνεργάτες. Παρόλα αυτά, οι εταιρείες υποχρεώθηκαν σε ορισμένες παραχωρήσεις: οι εταιρείες θα καταβάλλουν κατώτατη αμοιβή, επιδότηση ασφάλισης υγείας, καθώς και ιατρικά έξοδα και κάποια αναπλήρωση εισοδήματος σε περίπτωση ατυχήματος.
Στην Ευρώπη, τα δικαστήρια ήταν λιγότερο γενναιόδωρα προς τις πλατφόρμες. Τον Φεβρουάριο του 2021 το ανώτατο δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου επικύρωσε απόφαση του εργατικού δικαστηρίου, που είχε προσβάλει η Uber, σύμφωνα με την οποία οι οδηγοί πρέπει να θεωρούνται «εργαζόμενοι» (μια ενδιάμεση κατηγορία με περισσότερα δικαιώματα από τους ανεξάρτητους συνεργάτες αλλά λιγότερα από τους μισθωτούς). Ως αποτέλεσμα, οι οδηγοί εξασφάλισαν έναν κατώτατο μισθό, άδεια μετ’ αποδοχών, καθώς και δωρεάν ασφάλιση σε περίπτωση ασθένειας ή τραυματισμού.
Στη Νότια Ευρώπη το κύριο ζήτημα των εργασιακών σχέσεων στην οικονομία περιστασιακής εργασίας αφορά τη διανομή φαγητού. Στην Ισπανία η κυβέρνηση εξέδωσε διάταγμα τον Μάιο του 2021, που εφαρμόζει προηγούμενη απόφαση ανώτατου δικαστηρίου, με την οποία ορίζεται ότι 30.000 εργαζόμενοι στον τομέα διανομής (delivery) πρέπει να αντιμετωπίζονται ως υπάλληλοι. Στην Ιταλία η εισαγγελία του Μιλάνου αποφάσισε τον Φεβρουάριο του 2021 ότι τέσσερις πλατφόρμες διανομής φαγητού πρέπει να πληρώσουν συνολικά πρόστιμα ύψους 733 εκατ. ευρώ και στη συνέχεια να προσλάβουν ως μισθωτούς τους 60.000 εργαζομένους τους. Και στις δύο χώρες ορισμένες πλατφόρμες ανακοίνωσαν ότι θα εγκαταλείψουν την αγορά, ενώ άλλες θα προσπαθήσουν να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα αναδεικνύοντας την «ηθική» μεταχείριση των εργαζομένων τους. Ο τρόπος με τον οποίο θα εξελιχθούν τα πράγματα θα αποτελέσει μια δοκιμή για το κατά πόσον η οικονομία περιστασιακής εργασίας μπορεί να είναι βιώσιμη με τη δημιουργία αξίας και όχι απλώς με την απόσπασή της.
Στην Ελλάδα η κυβέρνηση εξέδωσε πρόσφατα (Μάιος 2021) ένα νομοσχέδιο για τη ρύθμιση της αγοράς εργασίας, το οποίο στη συνέχεια θα κατατεθεί στην Βουλή. Το νομοσχέδιο έχει επικριθεί από την αντιπολίτευση και τα συνδικάτα επειδή εισάγει μεγαλύτερη ευελιξία σε μια αγορά εργασίας η οποία έχει ήδη απορρυθμιστεί σε μεγάλο βαθμό βάσει των διατάξεων των Μνημονίων της δεκαετίας του 2010. Όσον αφορά την οικονομία περιστασιακής απασχόλησης, το νομοσχέδιο καθορίζει ένα σύνολο προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούνται για να αντιμετωπίζονται οι εργαζόμενοι ως υπάλληλοι με εξαρτημένη σχέση εργασίας. Εάν οι οδηγοί μπορούν να παρέχουν τις υπηρεσίες τους και σε άλλες πλατφόρμες, συμπεριλαμβανομένων των ανταγωνιστών τους, ή να προσλαμβάνουν υπεργολάβους ή να αποφασίζουν πότε και πόσο χρόνο θα εργαστούν ή να επιλέγουν ποιες διαδρομές θα δέχονται και ποιες όχι – εάν πληρούνται μία ή περισσότερες από αυτές τις προϋποθέσεις, οι εργοδότες μπορούν να μεταχειρίζονται τους εργαζομένους ως ανεξάρτητους συνεργάτες. Επιπλέον, το νομοσχέδιο παρέχει σε όλους τους εργαζομένους πλατφόρμας, ανεξάρτητα από το καθεστώς τους, το δικαίωμα του συνδικαλίζεσθαι, καθώς και πρόσβαση σε «προστατευτικά μέτρα στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας, της υγείας και της ασφάλειας» (τα οποία δεν έχουν ακόμη προσδιοριστεί).
Απομένει να δούμε με ποιον τρόπο η μεταρρύθμιση της κυβέρνησης θα βελτιώσει τις συνθήκες των εργαζομένων που εργάζονται στη διανομή φαγητού. Προς το παρόν, οι πλατφόρμες πληρώνουν λίγο περισσότερο από ό,τι τα μεμονωμένα εστιατόρια, αλλά οι εργαζόμενοι δυσκολεύονται να καλύψουν τις ανάγκες διαβίωσης, πρέπει να καλύπτουν οι ίδιοι έξοδα βενζίνης και δαπάνες συντήρησης των οχημάτων τους, και, σε περίπτωση τροχαίου ατυχήματος, με κίνδυνο θανάτου ή τραυματισμού, αναλαμβάνουν οι ίδιοι τα ιατρικά τους έξοδα, επιπρόσθετα των χαμένων αποδοχών τους για όσες μέρες δεν μπορούν να εργαστούν. Εάν δεν αλλάξει αυτό, θα είναι δύσκολο να δούμε τη διανομή φαγητού ως κάτι άλλο από μια απεχθή περίπτωση απόσπασης αξίας.
