Εργατική τάξη και Αριστερά: το τέλος μιας σχέσης;

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» (Κυριακή 24 Νοεμβρίου 2024).

Τον Μάιο του 1996, ο Έρικ Χομπσμπάουμ (ο μεγαλύτερος ίσως ιστορικός του 20ού αιώνα) εκφώνησε μια ομιλία στο Λονδίνο, που αμέσως μετά δημοσιεύθηκε αυτούσια στο περιοδικό New Left Review, για την από τότε παρατηρούμενη τάση των προοδευτικών κομμάτων να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως συνασπισμό επιμέρους «ταυτοτήτων». Στην εμβληματική περίπτωση των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ, μια συμμαχία μειονοτήτων: φυλετικών, θρησκευτικών, εθνοτικών, σεξουαλικών, και άλλων.

Για την αριστερά (με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου), η τάση αυτή είναι καταστροφική, έγραφε ο Χομπσμπάουμ. Οι ταυτότητες αποκλείουν (ορίζονται αρνητικά σε αντιπαράθεση με κάποιον αντίπαλο), είναι πολλαπλές (όλοι συνδυάζουμε διαφορετικές ιδιότητες), είναι ρευστές (συχνά κανείς επιλέγει την ταυτότητα που κάθε φορά προκρίνει), ενώ καμιά φορά εξαρτώνται από τις συνθήκες. Μέχρι την μοιραία δεκαετία του 1930, οι περισσότεροι εβραίοι στη Γερμανία αισθάνονταν περισσότερο Γερμανοί παρά εβραίοι· την εβραϊκή ταυτότητα τους την επέβαλαν οι Ναζί.

Αντίθετα, συνέχιζε ο Χομπσμπάουμ, το μήνυμα της αριστεράς (στην ευρεία εκδοχή της) είναι οικουμενικό. Είναι νικηφόρο όταν κινητοποιεί ανθρώπους με διαφορετική προέλευση, πίσω από ένα ελκυστικό σχέδιο για το μέλλον στο οποίο δυνητικά χωρά ο καθένας. Άλλωστε, αυτό που ιστορικά προσέλκυε στην αριστερά κάθε λογής καταπιεσμένες μειονότητες δεν ήταν η υπόσχεση ειδικών ρυθμίσεων προς όφελός τους, αλλά η προσδοκία για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη για όλους. 

Τι σχέση έχουν όλα αυτά με το σήμερα; Μεγάλη, πιστεύω. Όχι επειδή η νίκη Τραμπ μπορεί να εξηγηθεί με τις υπερβολές (πραγματικές ή επινοημένες) της διαβόητης «woke» κουλτούρας. Αλλά επειδή πολλά μέλη των «κοινοτήτων» που οι Δημοκρατικοί περίπου αυτοδικαίως θεωρούσαν οργανικές συνιστώσες του συνασπισμού τους (μαύροι, ισπανόφωνοι, γυναίκες) απέρριψαν την επιμέρους ταυτότητα υπέρ κάποιας άλλης ευρύτερης: πολιτισμικής, οπωσδήποτε (διαμαρτυρόμενοι για τη μετανάστευση ή για την παρακμή της παραδοσιακής οικογένειας), αλλά συχνά «ταξικής». Πολλοί ψήφισαν Τραμπ επειδή εκτός από μαύροι, ή λατίνοι, ή γυναίκες,  αισθάνονται επίσης φορολογούμενοι, ή επιχειρηματίες, ή καταναλωτές.

Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι η πολιτική των ταυτοτήτων είναι αμερικανικό φρούτο που δεν ευδοκιμεί στην Ευρώπη. Επιπλέον, σε μια χώρα όπως η Ελλάδα όπου μετανάστες «αυτοκτονούν» σε αστυνομικά τμήματα, και νεαρές γυναίκες δολοφονούνται από τον σύντροφό τους, η ιδέα ότι το κύριο πρόβλημα είναι ο «δικαιωματισμός» προδίδει φανατισμό που θολώνει την κρίση. Σε κάθε περίπτωση, καμία ευρωπαϊκή χώρα δεν βιώνει τον διχασμό των ΗΠΑ. Ίσως επειδή, όπως έγραψε ο Μαρκ Μαζάουερ στο ωραίο άρθρο του στην «Καθημερινή» της περασμένης Κυριακής, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν «ιστορικά βιώματα που […] λειτουργούν ως οχύρωση της δημοκρατίας». Ας ελπίσουμε ότι έχει δίκιο.

Εν τω μεταξύ, στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, και αλλού, τα «λαϊκά στρώματα» (οι φτωχοί, οι λιγότερο μορφωμένοι, οι άνεργοι, ακόμη και οι εναπομείναντες βιομηχανικοί εργάτες) στρέφονται προς την άκρα δεξιά. Στη Γαλλία το φαινόμενο αυτό εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1980, όταν η «κόκκινη ζώνη» των περιφερειακών δήμων γύρω από το Παρίσι, μέχρι τότε «κάστρα» του ΚΚΓ, αλώθηκαν από το Εθνικό Μέτωπο του Λεπέν (πατρός). Στη Γερμανία, η επιτυχία της Σάρα Βάγκενκνεχτ δείχνει ότι η αντίθεση στις φιλελεύθερες ελίτ, η υποτίμηση της κλιματικής αλλαγής, και ο θαυμασμός στον Βλαντιμίρ Πούτιν, μπορεί να φορέσει «αριστερό» περίβλημα.

Τι συνεπάγεται η απώλεια των λαϊκών στρωμάτων για τα «συστημικά» κόμματα της κεντροαριστεράς και της κεντροδεξιάς; Φαίνεται ότι μερίδα της κεντροδεξιάς, και όχι μόνο, στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, θα επιχειρήσει να εξουδετερώσει την ακροδεξιά απειλή ενσωματώνοντας μέρος της ρητορικής και της πολιτικής πλατφόρμας της ακροδεξιάς. Δεν είμαι βέβαιος ότι αυτό θα αποδώσει. Είμαι όμως βέβαιος ότι όταν κάποιος παζαρεύει τις αρχές του για να παραμείνει στην εξουσία, στο τέλος χάνει και την εξουσία και τον εαυτό του.

Όσο για την κεντροαριστερά, οι λαμπρότερες επιτυχίες των Γερμανών και Σουηδών σοσιαλδημοκρατών, των Βρετανών Εργατικών, ακόμη και των Ιταλών κομμουνιστών, πραγματοποιήθηκαν χάρη στην ικανότητα των ηγεσιών τους να εκπροσωπούν τόσο τους φτωχούς προλετάριους όσο και τους μορφωμένους αστούς. Η ανάκτηση αυτής της ικανότητας, ψυχολογικής πρώτα και μετά πολιτικής, είναι συνθήκη επιβίωσης για τα προοδευτικά κόμματα σε όλον τον πλανήτη.

Μερικές επιπτώσεις της (ακρο)δεξιάς στροφής στις ΗΠΑ

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» (Πέμπτη 7 Νοεμβρίου 2024).

Όλα δείχνουν ότι το Ρεπουμπλικανικό κόμμα κατακτά την πλειοψηφία όχι μόνο στο εκλεκτορικό σώμα που ορίζει Πρόεδρο, αλλά και στη Γερουσία, στη Βουλή των Αντιπροσώπων, καθώς και (κόντρα σε όλα τα προγνωστικά) σε ποσοστό ψήφων. Πρόκειται για αναμφισβήτητη απόδειξη μιας εντυπωσιακής δεξιάς ή μάλλον ακροδεξιάς στροφής του εκλογικού σώματος. Οι αιτίες της έχουν ήδη απασχολήσει πολιτικούς επιστήμονες και άλλους, και θα συνεχίσουν να τους απασχολούν για πολύ καιρό ακόμη. Οι επιπτώσεις της ακροδεξιάς στροφής των ΗΠΑ είναι μπροστά μας, και μας αφορούν όλους. Πολλές είναι απρόβλεπτες: θα προκύψουν ως συνισταμένη αφενός των αυτοσχεδιασμών ενός επικίνδυνου ανθρώπου με τεράστια – και δυνητικά καταστροφική – ισχύ, και αφετέρου των αντιδράσεων των άλλων παικτών. Κάποιες άλλες επιπτώσεις φαίνεται να είναι πιο προβλέψιμες. Ας δούμε τις πιο σημαντικές από αυτές τις τελευταίες.

Στο εσωτερικό των ΗΠΑ, ακόμη και αν ο Τραμπ δεν τηρήσει την υπόσχεσή του στους θρησκόληπτους χριστιανούς οπαδούς του ότι οι εκλογές αυτές «θα είναι οι τελευταίες», είναι βέβαιο ότι αυτή τη φορά θα κυβερνήσει με τα χέρια λυμένα. Τα περίφημα θεσμικά αντίβαρα του αμερικανικού πολιτικού συστήματος είτε έχουν ήδη αλωθεί από δικούς του ανθρώπους, όπως το Ανώτατο Δικαστήριο και τα νομοθετικά σώματα (Γερουσία και Βουλή των Αντιπροσώπων), είτε πρόκειται σύντομα να αλωθούν. Στην ηγεσία του Υπουργείου Αμύνης και των Ενόπλων Δυνάμεων θα διοριστούν φανατικοί ζηλωτές, όχι αξιωματούχοι συντηρητικοί αλλά πιστοί στο Σύνταγμα όπως την προηγούμενη φορά. Στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, που μέχρι τώρα λειτουργούσε με κάποιους βαθμούς ελευθερίας από την υπόλοιπη εκτελεστική εξουσία, θα συμβεί το ίδιο. Μεγάλο μέρος του Τύπου, σε κρίση αξιοπιστίας απέναντι σε ένα κοινό που ενημερώνεται από κοινωνικά δίκτυα όπου κάνουν πάρτυ ρωσικά και κινεζικά συμφέροντα, έχει ήδη παραιτηθεί αυτοβούλως από τον ελεγκτικό ρόλο του ως «τέταρτη εξουσία». Όπως στη Γερμανία του 1933, μια – εντελώς συνηθισμένη στις δημοκρατίες – εκλογική εναλλαγή απειλεί να φέρει καθεστωτική αλλαγή.

Στο εξωτερικό, η Pax Americana, αυτή η ατελής διεθνής τάξη, ενίοτε υποκριτικά «βασισμένη σε κανόνες», έχει ήδη τελειώσει. Τη θέση της παίρνει το δίκαιο του ισχυροτέρου, σε έναν κόσμο χωρίς άλλους κανόνες. Το μόνο που θα εμποδίσει τη Ρωσία να επιτεθεί στη Μολδαβία, και γιατί όχι στη Λετονία, είναι η ανάλυση κόστους–οφέλους του Πούτιν. Η αμερικανική αμυντική ασπίδα, υπό τον έλεγχο του καλού φίλου (ή καλύτερα: μαριονέτας) του Ρώσου προέδρου, θα μείνει ανενεργή. Κάποιοι Ευρωπαίοι το έχουν συνειδητοποιήσει, και είναι έτοιμοι να κάνουν ό,τι απαιτείται για να αποθαρρύνουν τον ρωσικό επεκτατισμό. Είναι υπερβολικά λίγοι, και υπερβολικά αδύναμοι. Αντίθετα, γίνονται όλο και περισσότεροι, και όλο και ισχυρότεροι, οι θαυμαστές του Τραμπ και του Πούτιν. Πολλοί από αυτούς, δήθεν «πατριώτες», τυφλωμένοι από το μίσος για τη Δύση, για τη δημοκρατία, και για την ελευθερία, δεν βλέπουν καν τον κίνδυνο για την ίδια τους τη χώρα. (Το μόνο που θα εμποδίσει την Τουρκία να επιτεθεί στην Ελλάδα είναι η ανάλυση κόστους–οφέλους του Ερντογάν. Ο Τραμπ θα του κλείνει το μάτι, ή θα νίπτει τας χείρας. Το ΝΑΤΟ θα καλεί σε «ειρηνική επίλυση των διαφορών».)

Η πολύνεκρη πλημμύρα στη Βαλένθια έδειξε ότι το κλίμα είναι κοντά στο σημείο μη επιστροφής, αν δεν το έχει ήδη ξεπεράσει. (Ο κεντροδεξιός περιφερειάρχης της Βαλένθια, που κυβερνά με την υποστήριξη του ακροδεξιού Vox, αρνήθηκε τον κίνδυνο, και παραπλάνησε τους κατοίκους αντί να τους προστατεύσει. Αυτό όμως ουδόλως εμπόδισε την ακροδεξιά να «καπελώσει» επιτυχώς τις διαμαρτυρίες, συχνά βίαιες, των αγανακτισμένων κατά του σοσιαλιστή πρωθυπουργού και του βασιλικού ζεύγους. Σε έναν τέτοιο αυτοτροφοδοτούμενο φαύλο κύκλο κινδυνεύει να εγκλωβιστεί η πολιτική διαλεκτική της κλιματικής αλλαγής.) Οι πιθανότητες μιας γενναίας διόρθωσης της αυτοκαταστροφικής τροχιάς του ανθρώπινου είδους σε έναν πλανήτη που φλέγεται μειώθηκαν δραματικά με την εκλογή Τραμπ. Μένει να δούμε εάν εκμηδενίστηκαν εντελώς.