Δημοσιεύτηκε στη στήλη «Ξένος ανταποκριτής» της «Athens Voice» (Σάββατο 14 Οκτωβρίου 2017).
Ο ανταποκριτής σας συμμετείχε κανονικά στους εορτασμούς για την 100ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης στο Μιλάνο παρακολουθώντας σε μια σπάνια εκτέλεση – πρώτη στην Ιταλία – την «Καντάτα» του Σεργκέι Προκόφιεφ.
Παράξενο φρούτο αυτή η Καντάτα-που-δεν-τραγουδιέται (“Cantata non cantata”). Τεράστια χωρωδία που καταλαμβάνει τον χώρο εκτοπίζοντας μέρος της ορχήστρας (στη συναυλία του Μιλάνου τα χάλκινα είχαν σκαρφαλώσει στα θεωρεία, μαζί τους και η γκραν κάσα που στο κρεσέντο του φινάλε τρόμαξε τους ανύποπτους φιλόμουσους που κάθονταν κοντά της). Σύνολο ακορντεόν δίπλα στην ορχήστρα. Ηχητικά εφφέ που ακούγονται μαγνητοφωνημένα: σειρήνες συναγερμού, κανονιοβολισμοί, βήματα πλήθους που παρελαύνει, και η φωνή του Βλαντιμίρ Ίλιτς να διαβάζει το διάγγελμα της νίκης.
Έπειτα η δομή της: δέκα μέρη, πάνω σε κείμενα των κλασσικών του μαρξισμού-λενινισμού-σταλινισμού. Μια μικρή γεύση: «1. Εισαγωγή, Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» κτλ. «2. Φιλόσοφοι, Κ. Μαρξ, Ενδέκατη θέση πάνω στον Φώυερμπαχ. Μέχρι τώρα οι φιλόσοφοι ερμήνευαν τον κόσμο, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε» κ.ο.κ. μέχρι το τελευταίο μέρος «10. Ι. Στάλιν, Εισήγηση στο 8ο Έκτακτο Συνέδριο των Σοβιέτ» και περνώντας από το μνημείο ναυτίας «8. Ι. Στάλιν, Ομιλία στο συνέδριο των Σοβιέτ, αφιερωμένο στη μνήμη του Β.Ι. Λένιν. Όταν μας άφησε ο σύντροφος Λένιν μας διέταξε να υπερασπιζόμαστε όπως τα μάτια μας την ενότητα του κόμματός μας. Ορκιζόμαστε σύντροφε Λένιν ότι θα εκπληρώσουμε με τιμή και αυτή την εντολή σου.» Όλα αυτά απαγγέλλονται ρυθμικά από τη χωρωδία (εξ ου και «Καντάτα-που-δεν-τραγουδιέται»), ενώ φυσικά στην εποχή μας το κοινό μπορεί να τα διαβάσει με την ησυχία του ως υπέρτιτλους στα μόνιτορ. Ταυτόχρονα, η ορχήστρα επιδίδεται στους υπνωτιστικούς ρυθμούς που θυμίζουν τον ήχο των εμβόλων στα εργοστάσια της βαριάς βιομηχανίας, μια τεχνική καινοτομία που βρήκε το απόγειο της στον περίφημο «Χορό των Ιπποτών» από το μπαλέττο «Ρωμαίος και Ιουλιέττα» του 1935.
Τι συμβαίνει εδώ; Παρότι ο συνθέτης είχε πανηγυρίσει το ξέσπασμα της επανάστασης και τον θρίαμβο των μπολσεβίκων, και μπορούσε χωρίς προβλήματα να κάνει περιοδείες στη Σοβιετική Ένωση μετά από επίσημη πρόσκληση του καθεστώτος, είχε στη συνέχεια επιλέξει να ζήσει στο εξωτερικό, στην Ευρώπη και στην Αμερική, όπως ο Στραβίνσκυ, ο Ραχμάνινοφ, και πολλοί άλλοι διάσημοι Ρώσοι συνθέτες της εποχής. Η μοναδική εξαίρεση, ο Ντιμίτρι Σοστακόβιτς, είχε πέσει σε δυσμένεια, καθώς η πρεμιέρα της περίφημης «Λαίδης Μάκβεθ του Μτσενσκ», στις 26 Ιανουαρίου 1936, είχε εκνευρίσει τον Στάλιν που καθόταν στη πρώτη σειρά καθισμάτων στο θέατρο Μπολσόι. Δύο μέρες αργότερα, η εφημερίδα «Πράβδα» δημοσιεύει έναν λίβελλο εναντίον του Σοστακόβιτς («Σύγχυση αντί μουσικής»). Την ίδια ακριβώς μέρα (σε μια από τις πολλές συμπτώσεις αυτής της ιστορίας), ο Προκόφιεφ δηλώνει σε συνέντευξη την πρόθεσή του να συνθέσει ένα έργο για την 20ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης, και να επιστρέψει οριστικά στη Ρωσία. Όπως πράγματι συνέβη, το καλοκαίρι του 1936, δηλ. δυο χρόνια μετά τη δολοφονία του Κίρωφ και άλλα τόσα πριν τις Δίκες της Μόσχας, καθώς κορυφώνεται ο σταλινικός παροξυσμός.
Γιατί επέστρεψε στη Ρωσία ο Προκόφιεφ, ενδίδοντας στις επιθέσεις φιλίας του καθεστώτος ήδη από το 1923; Από ιδιοτελή υπολογισμό (ότι μετά την πτώση του Σοστακόβιτς του ανήκε δικαιωματικά ο τίτλος του μεγαλύτερου Σοβιετικού συνθέτη); Από ανιδιοτελή νοσταλγία για την πατρίδα του (όπως ισχυρίστηκε ο Όλεγκ Καετάνι, διευθυντής ορχήστρας στη συναυλία του Μιλάνου); Μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ. Σε κάθε περίπτωση, η Καντάτα του δεν έγινε δεκτή με τον ενθουσιασμό που ο ίδιος περίμενε. Όταν την έπαιξε στο πιάνο παρουσιάζοντάς την στην Επιτροπή Καλλιτεχνικών Υποθέσεων, ο Πλάτων Κερζέντσεφ, πρόεδρος της επιτροπής, την απέρριψε, θεωρώντας απαράδεκτη τη χρήση φράσεων του Λένιν: «Και τι νομίζεις ότι κάνεις, Σεργκέι Σεργκέϊβιτς, παίρνοντας κείμενα που ανήκουν στο λαό, και κάνοντας τα στίχους για τόσο ακαταλαβίστικη μουσική;»
Ο Προκόφιεφ απέσυρε αμέσως την «Καντάτα για την 20ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης» και δεν έμελλε να την ακούσει ποτέ. Παίχτηκε για πρώτη φορά το 1966, δεκατρία ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατο του συνθέτη (στις 5 Μαρτίου 1953, τη μέρα που πέθανε ο Στάλιν). Όμως στην πρώτη της εκτέλεση η Καντάτα παίχτηκε ακρωτηριασμένη, παραλείποντας δύο μέρη (το όγδοο και το δέκατο) βασισμένα σε κείμενα του Στάλιν, που είχε εν τω μεταξύ πέσει και ο ίδιος σε δυσμένεια από το σοβιετικό καθεστώς. Τελικά η παγκόσμια πρεμιέρα της Καντάτας σε ακέραιη μορφή πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο, τον Ιούνιο του 1992. Στο κοινό εκείνης της συναυλίας είχε βρεθεί και ο ανταποκριτής σας, σε μια άλλη ζωή, πριν από ένα τέταρτο του αιώνα.
Αλλά αυτή, όπως λένε, είναι μια άλλη ιστορία.
