Η αναποδογυρισμένη ουτοπία
Δέκα χρόνια από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, δημοσιεύουμε ένα κείμενο του ιταλού φιλοσόφου Norberto Bobbio (γνωστού στην Ελλάδα κυρίως μετά την επιτυχία του βιβλίου του με τίτλο "Αριστερά και Δεξιά"), το οποίο γράφτηκε εν θερμώ και δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του τρομερού 1989, στη μόνιμη στήλη που μέχρι πρόσφατα διατηρούσε ο συγγραφέας στην καθημερινή εφημερίδα του Τορίνο La Stampa.
O Bobbio, που δεν υπήρξε ποτέ κομμουνιστής αλλά ανήκε πάντοτε στην Αριστερά, ισχυρίζεται στο κείμενο που ακολουθεί ότι η πτώση του κομμουνισμού έθεσε τέρμα στο μεγάλο εργαστήριο ενός ανθρώπινου ιδεώδους αιώνων που αντιτάχθηκε στην ατομική ιδιοκτησία.
Δεν υπάρχει τίποτε καινούργιο στην τάση συσχέτισης φασισμού και κομμουνισμού και από κοινού καταγγελίας τους. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η λέξη "ολοκληρωτισμός" επινοήθηκε ως ιστορικός και πολιτικός όρος για να καλύψει και τους δύο. Ήταν φυσικό το θέμα να επανέλθει και να καταστεί αντικείμενο νέων και έντονων συζητήσεων με την καταστροφική κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη. Εκείνοι που κάποτε επετίθεντο εναντίον του "σοσιαλφασιστικού" ή "εθνικοσοσιαλιστικού" εχθρού είναι προορισμένοι με τη σειρά τους να δεχθούν επίθεση από τους σημερινούς εχθρούς του "κομμουνιστοφασισμού".
Το εκπληκτικό είναι, όμως, ότι ενώ πολλοί υπογραμμίζουν τις αναμφισβήτητες αναλογίες όσον αφορά τις δομές εξουσίας -περισσότερο κατεστρεπτικές μάλιστα στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης αφού το σύστημα εκεί διήρκεσε περισσότερο από τα 12 χρόνια των Nαζί- λησμονούν ότι, αντίθετα με το φασισμό, ο κομμουνισμός υπήρξε ως ιδανικό για 2.000 χρόνια στην Iστορία του δυτικού κόσμου. Εάν δεν ληφθεί υπ' όψιν αυτή η διαφορά, είναι δύσκολη η κατανόηση της τεράστιας ιστορικής σημασίας του τι συνέβη, καθώς και πολλών από τις αντιδράσεις που το γεγονός αυτό θα συνεχίσει να προκαλεί.
Για κάποιον που κοιτάζει το θέμα από τη σκοπιά της Iστορίας της ανθρώπινης σκέψης, ο φασισμός και ο κομμουνισμός δεν μπορούν να συγκριθούν καθόλου. Μπορεί κανείς να γράψει μια ιστορία των κομμουνιστικών ιδεών πηγαίνοντας μέχρι τον Πλάτωνα - μερικές τέτοιες ιστορίες έχουν ήδη γραφτεί. Αλλά μια ιστορία των φασιστικών ιδεών δεν θα μπορούσε να πάει πολύ μακρύτερα από την καταγωγή του εθνικισμού και των ρατσιστικών θεωριών του 19ου αιώνα.
Το κομμουνιστικό ιδεώδες αφορά το σχηματισμό μιας κοινωνίας ριζικά διαφορετικής από όσες προηγήθηκαν, μιας κοινωνίας βασισμένης στην κατάργηση της ιδιωτικής περιουσίας. Η τελευταία κατηγορείται ως η αιτία όλων των κακών που πλήττουν την ανθρωπότητα, από τις ελάσσονες αντιδικίες έως τους μεγάλους πολέμους που αναστάτωσαν τον κόσμο. Αφορά επίσης την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος βασισμένου στην κοινοκτημοσύνη, αν όχι όλων των αγαθών, τουλάχιστον εκείνων που αποτελούν τις κύριες πηγές πλούτου και κυριαρχίας του ανθρώπου στον άνθρωπο. Καλώς ή κακώς, αυτό είναι ο κομμουνισμός.
Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι ο κομμουνισμός είναι ένα ιδανικό το οποίο αναζητήθηκε για αιώνες από φιλόσοφους, πολιτικούς, συγγραφείς, ακόμη και θεολόγους, ούτε ότι ήταν το κύριο θέμα σε όλες τις φανταστικές ουτοπικές πόλεις που πολλοί ονειρεύτηκαν κατά την Αρχαιότητα, στη διάρκεια της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Oύτε μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι είναι αδύνατο να πεις το ίδιο για το φασισμό και το ναζισμό.
Πριν από το 1917, το κομμουνιστικό ιδανικό δεν είχε ποτέ τεθεί σε εφαρμογή, παρά μόνο σε μικρές κοινότητες, όπως σε μονές, όπου τα άτομα υποτάσσονταν εθελοντικά σε καθεστώς κοινοκτημοσύνης. Η Ρωσική Επανάσταση σημάδεψε την αρχή της πρώτης μείζονος απόπειρας να οικοδομηθεί μια κομμουνιστική κοινωνία με την αυθεντική σημασία του όρου: μια κοινωνία όπου η ατομική ιδιοκτησία θα καταργείτο και θα αντικαθίστατο με τη σχεδόν πλήρη κολλεκτιβοποίηση σε μια χώρα με πληθυσμό εκατομμυρίων.
Tα παραπάνω εξηγούν τόσο τον ενθουσιασμό που εκδηλώθηκε για τον κομμουνισμό σε όλο τον κόσμο όσο και την απόλυτα εξαιρετική σημασία της αποτυχίας του κομμουνισμού, η οποία δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να συγκριθεί με την πτώση του φασισμού. Η ήττα του φασισμού και του ναζισμού ήταν απλώς ένα επεισόδιο, αν και δραματικό, σε αυτό που ονομάστηκε ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος και διήρκεσε το μεγαλύτερο μέρος του αιώνα, από το 1914 έως το 1991. Eνώ για όσους θεωρούν την ήττα του κομμουνισμού ως μόνιμη, αποτελεί κοσμοϊστορικό γεγονός. Αντιπροσωπεύει το τέλος ενός ανθρώπινου, κοινωνικού και ιστορικού ιδεώδους το οποίο για αιώνες ενέπνευσε ιδιαίτερα προγράμματα ριζικής μεταρρύθμισης, καθώς και τα συλλογικά επαναστατικά κινήματα τα οποία σχηματίστηκαν για να τα επιβάλουν. Το ιδεώδες αυτό δεν είχε δοκιμαστεί ποτέ στην πράξη μέχρι την Oκτωβριανή Επανάσταση.
Η πτώση των φασιστικών καθεστώτων θέτει μερικά σοβαρά ερωτήματα στους ιστορικούς, ωστόσο όχι τόσο σοβαρά ώστε να εγείρουν ζητήματα οικουμενικής φύσης. Όμως, η πτώση του κομμουνισμού θέτει σειρά ερωτημάτων που αφορούν θέματα οικουμενικά: είναι πράγματι εφικτή μια κοινωνία βασισμένη στην κοινοκτημοσύνη; Kαι εάν είναι εφικτή, είναι επιθυμητή; Mπορεί να θεωρηθεί ότι η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων αποτελεί απόδειξη ότι ίσως να ήταν εφικτά, αλλά δεν ήταν τόσο επιθυμητά; Για όσους επιμένουν ότι δεν ήταν επιθυμητά, το ερώτημα παραμένει: είναι το μόνο δυνατό είδος κομμουνισμού ο κομμουνισμός που εφαρμόστηκε; Και γενικότερα, τι θέση υπάρχει για ουτοπικά οράματα στην Iστορία του πραγματικού κόσμου;
Έχει ειπωθεί πολλές φορές ότι τα ουτοπικά οράματα δεν είναι εφαρμόσιμα ή ότι μπορούν να επιτευχθούν μόνο με τη βία -"τη μαμμή της Iστορίας"- και με τίμημα τη θυσία της ατομικής ελευθερίας. Αλλά αυτή ήταν μια αντίρρηση βασισμένη σε μια υποτιθέμενη γνώση της ανθρώπινης φύσης. Μετά από όσα συνέβησαν, αφού μια -ίσως άνευ προηγουμένου- βίαιη και δεσποτική εξουσία κυβέρνησε μια απέραντη χώρα για τόσο καιρό στο όνομα του κομμουνισμού, ίσως δεν είναι πλέον καθαρή θεωρία να διαπιστώσει κανείς ότι ο ριζικός μετασχηματισμός μιας κοινωνίας δεν είναι ούτε εφικτός ούτε επιθυμητός. Η ανθρώπινη φύση αποδείχθηκε αληθινά αδάμαστη.
Έχουν υπάρξει χιλιάδες αντιρρήσεων σε αυτό το ιδεώδες, και όχι μόνο στη σύγχρονη εποχή. Στην Oυτοπία του Thomas Moor, ο ταξιδιώτης που ανακάλυψε το ευτυχισμένο νησί, όπου η κοινοκτημοσύνη εφαρμόζεται πιστά, ερωτάται: "Δεν μπορείς να ζήσεις καλά σε έναν τόπο όπου τα πάντα είναι κοινά. Πώς μπορείς να έχεις αφθονία προϊόντων εάν όλοι προσπαθούν να αποφύγουν την εργασία, επειδή δεν παρακινούνται από σκέψεις προσωπικού οφέλους και επειδή η πίστη στην εργατικότητα των άλλων τους κάνει οκνηρούς;" Η ερώτηση είναι δόλια. Αλλά ο ταξιδιώτης δεν δυσκολεύεται να δώσει απάντηση: "Μιλάς έτσι επειδή δεν έχεις δει αυτό που θα έβλεπες εάν ήσουν μαζί μου στην Oυτοπία" λέει.
Εδώ βρίσκεται η πραγματική αλλαγή που επήλθε από τότε που το μεγαλειώδες και τραγικό πείραμα του κομμουνισμού τέθηκε σε εφαρμογή. Είναι αδύνατο πλέον να δώσει κανείς τέτοια απάντηση. Αντιμέτωπος με την αντίρρηση "μπορεί να είναι έτσι, αλλά δεν το πιστεύω", κανείς από όσους επισκέφθηκαν μια κομμουνιστική χώρα δεν μπορεί πλέον να πει "έλα να δεις και μετά μιλάς".
Στο παρελθόν, πολλοί πίστευαν ότι έβλεπαν πράγματα που στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν. Πολλοί συνέχισαν να πιστεύουν ακόμη και αφού είχαν δει. Πολλοί είδαν και σταμάτησαν να πιστεύουν, αλλά παρηγορούσαν τον εαυτό τους λέγοντας: "Δεν υπήρξε ποτέ κομμουνισμός στη Σοβιετική Ένωση". Κανείς μα κανείς δεν μπορεί τώρα να μιμηθεί τον ταξιδιώτη και να πει "Εάν ήσουν στην Oυτοπία μαζί μου, θα ήσουν οπωσδήποτε πρόθυμος να παραδεχτείς ότι δεν είδες πουθενά ένα λαό που κυβερνάται τόσο καλά". Που κυβερνάται τόσο καλά! O ταξιδιώτης ήταν σε θέση να δώσει μια τέτοια απάντηση γιατί το ευτυχισμένο νησί ήταν φανταστικό.
Μετά από όσα συνέβησαν, δεν αρκεί να πεις ότι δεν υπήρξε ποτέ κομμουνισμός στη Σοβιετική Ένωση. Αυτό παραείναι εύκολο. Πρέπει να πεις γιατί, και να προτείνεις άλλους δρόμους που πρέπει να πάρεις ώστε να αποφύγεις παλιά λάθη. Δεν ξέρω αν υπάρχει κανείς σήμερα που να μπορεί να δώσει απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα. Πάντως, για να γυρίσω εκεί απ' όπου άρχισα, ένα πράγμα μου φαίνεται βέβαιο: είναι τελείως άχρηστο να προσπαθεί κανείς να καταργήσει τέτοιες αβεβαιότητες συγκρίνοντας τον κομμουνισμό με το φασισμό.
